Microsoft Word экология лотин doc

Ekologlashtirish  metodi  –  ekologiya  sohasidagi  barcha  muammo-
larni  hal  etishda,  ekologiya  huquqi  normalarini  qabul  qilishda,  tabiat 
resurslaridan  oqilona  foydalanish  va  ularni  muhofaza  qilishda,  tabiat, 
jamiyat va inson o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni mustahkamlashda «eko-
logiyalashtirish»,  ya’ni  ekologik  talabga  javob  beradigan  texnologiyalar 
joriy etish va ekologik muozanatni saqlashda namoyon bo‘ladi. 
Ekologiya  huquqi  fani  predmeti  va  metodlarini  huquqiy  tartibga 
solishda uning prinsiplari katta ahamiyatga ega. 
Ekologiya  huquqi  fanining  prinsiplari  deganda,  ekologiya  huquqi 
normalarida  mustahkamlab  qo‘yilgan,  uning  umuman  mazmunini  va 
alohida  institutlari  mazmun  va  mohiyatini  belgilovchi  nazariyaning 
g‘oyalari  hamda  qoidalari  tushuniladi.  Shunisi  e’tiborliki,  ekologiya 
huquqining  prinsiplari  tabiat,  jamiyat  va  inson  o‘rtasidagi  uzviy, 
chambarchas bog‘liqlikni mustahkamlaydi. 
Zero,  ekologiya  huquqi  fanining  o‘ziga  xos  prinsiplari  shundaki,  u 
mazkur  fanning,  tabiatni  muhofaza  qilishning  asosiy  maqsad  va 
vazifalari bilan mustahkam bog‘liq. 
Ekologiya  huquqi  fanining  prinsiplari  va  mohiyati  O‘zbekiston 
Respublikasi  «Tabiatni  muhofaza  qilish  to‘g‘risida»gi  qonunining  3-4 
moddalari talabidan kelib chiqadi
1
. 
Demak,  ekologiya  huquqi  fanining  prinsiplari  umumijtimoiy, 
huquqiy fanlarga xos va alohida o‘ziga xos prinsiplarga ega bo‘lib, ular 
quyidagilardan iborat: 
1)  tabiat  resurslaridan  oqilona,  samarali  foydalanish  va  ularni 
muhofazasini ta’minlash; 
2) insonning yashash muhiti bo‘lmish biosfera va ekologik tizimlari 
barqarorligini saqlash; 
                                                
1
  Ўзбекистон  Республикаси  Олий  Кенгашининг  Ахборотномаси.  –  1993. 
– №1. – 37-м. 

---

 
21
3) inson va uning kelgusi avlodlari genetik fondi haqida g‘amxo‘rlik 
qilish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash; 
4)  fuqarolarning  hayot  uchun  qulay  tabiiy  muhitga  ega  bo‘lish 
huquqini ta’minlash; 
5) ta’lim muassasalarida ekologik o‘qishning majburiyligi; 
6)  jamiyatning  ekologik,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  manfaatlarini  ilmiy 
asoslangan holda uyg‘unlashtirish; 
7)  tabiatdan  maxsus  foydalanganlik  uchun  haq  to‘lash  va  umumiy 
asoslarda foydalanganlik uchun haq to‘lamaslik; 
8) ekologik ekspertiza o‘tkazishning majburiyligi; 
9)  tabiatdan  oqilona  foydalanishni  va  tabiatni  muhofaza  qilishni 
rag‘batlantirish; 
10) tabiatni muhofaza qilish vazifalarini hal etishda oshkoralik; 
11) tabiat resurslarini doimo tiklab borishning zarurligi; 
12)  tabiatni  muhofaza  qilish  sohasida  milliy,  mintaqalararo  va 
xalqaro manfaatlarni uyg‘unlashtirish; 
13)  tabiatni  muhofaza  qilish  va  ekologik  xavfsizlikni  ta’minlashda 
davlatning tashqi va ichki ekologik siyosatini mustahkamlash; 
14)  tabiatni  muhofaza  qilish  qonunlari  talablarini  buzganlik  uchun 
javobgarlik. 
Mazkur  prinsiplarning  ustuvorligi  O‘zbekiston  Respublikasi  Kons-
titutsiyasida  (50,  54,  55,  80,  93  va  100  m.m.)  o‘z  aksini  topgan  va 
mustahkamlangan. 
Ekologik-agrar qonunlarning hammasida ham aniq prinsiplar ko‘rsa-
tilmagan.  Ammo  O‘zbekiston  Respublikasining  1998-yil  30  aprelda 
qabul  qilingan.  «Yer  kodeksi»da
1
  yer  to‘g‘risidagi  qonun  hujjatlarining 
asosiy prinsiplari aniq ko‘rsatib berilgan. 
Barcha fanlar kabi ekologiya huquqi fani ham o‘zining manbalariga 
ega.  Tabiat,  jamiyat  va  inson  o‘rtasidagi  ekologik  munosabatlarni 
huquqiy jihatdan tartibga soladigan normativ huquqiy hujjatlar ekologiya 
huquqining manbalari hisoblanadi. 
Normativ  ekologik  huquqiy  aktlar  –  tegishli  vakolatli  davlat 
organining  belgilangan  tartibda  qabul  qilgan  yuridik  hujjati  hisoblanib, 
umummajburiy xususiyatga ega, shuningdek normativ ekologik huquqiy 
hujjatlar ham bir qator xususiyatga ega: 
1) ular 
ekologik 
huquqiy 
normalarni 
belgilab 
beradilar, 
o‘zgartiradilar va bekor qiladilar; 
                                                
1
  Ўзбекистон  Республикаси  Олий  Кенгашининг  Ахборотномаси.  –  1998. 
– №5-6. – 82-м. 

---

 
22
2) tabiatni  muhofaza  qilishga  oid  qoidalarning  mazmuni  batafsil 
yoritiladi; 
3) belgilangan ekologik huquqiy normalarga umummajburiy tus beradi 
yoki  tabiatni  muhofaza  qilishga  oid  bo‘lgan  ilgari  belgilangan  ekologik 
huquqiy normalarning amalda bo‘lishini bekor qiladi yoki to‘xtatadi. 
Ta’kidlash  joizki,  O‘zbekiston  Respublikasida  ekologiya  huquqi 
fanining  tarixiy  rivojlanishi  quyidagi  bosqichlardan  iborat  bo‘lishi 
mumkin: 
1) 1924–1957-yillar 
O‘zbekistonda 
dastlabki 
yer-suv, 
agrar 
islohotlarning o‘tkazilishi va olib borilishi; 
2) 1957–1963-yillarda O‘zbekistonda tabiatni muhofaza qilishga oid 
qonunlarning qabul qilinishi; 
3) 1968–1981-yillarda  respublikamizning  yer,  yer  osti  boyliklari, 
suv,  o‘rmon,  hayvonot  dunyosi  va  atmosfera  havosini  muhofaza  qilish 
to‘g‘risidagi qonunlari kodifikatsiya qilinishi; 
4) 1985–1990-yillarda  tabiatni  muhofaza  qilishga  oid  bir  qator  o‘z-
garishlar, tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining tashkil etilishi; 
5) 1991-yildan hozirgi davrgacha, ya’ni O‘zbekiston Respublikasining 
mustaqilligi, sobiq ittifoqning yemirilishi hamda bir qator ekologik va agrar 
ahamiyatga ega bo‘lgan qonunlarning qabul qilinishi bilan bog‘liq. 
Demak,  biz  yuqorida  to‘xtalib  o‘tgan  normativ  ekologik-huquqiy 
hujjatlar quyidagi turlarga bo‘linishi mumkin: 
1. Qonun  –  O‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasi  bosh 
yo‘naltiruvchi  hisoblanib,  barcha  ekologik  qonunlar  Konstitutsiya 
talablariga mos ravishda qabul qilinadi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  50,  54,  55,  80,  93  va 
100-moddalarida bevosita tabiatni muhofaza qilish bilan bog‘liq huquqiy 
asoslar aniq belgilab berilgan
1
. 
2.  Ekologiyaga  oid  qonunlar  –  O‘zbekiston  Respublikasining 
ekologik  siyosatini  mustahkamlovchi  huquqiy  normalar  bo‘lib,  Oliy 
Majlis  sessiyalarida  muhokama  etilgach,  matbuotda  e’lon  qilinib,  xalq 
muhokamasidan keyin tegishli takliflar inobatga olinib qabul qilinadi. 
Ular jumlasiga «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida» (1992-y.), «Suv 
va  suvdan  foydalanish  to‘g‘risida»  (1993-y.),  «Yer  osti  boyliklari  to‘g‘ri-
                                                
1
  Qarang:  Шоимов  Н.Б.  Атроф  табиий  муҳитни  муҳофаза  қилиш  ва 
экологик  хавфсизликни  таъминлашнинг  конституциявий-ҳуқуқий  асослари  // 
Ўзбекистон  Республикаси  ИИВ  Академиясининг  Ахборотномаси.  –  2012.  – 
№4. – Б. 62-65 

---

 
23
sida»  (2002-y.),  «Atmosfera  havosini  muhofaza  qilish  to‘g‘risida»  (1996-
y.), «O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida» 
(1997-y.),  «Hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish 
to‘g‘risida»  (1997-y.),  «Yer  kodeksi»  (1998-y.),  «O‘rmon  to‘g‘risida» 
(1999-y.),  «Ekologik  ekspertiza  to‘g‘risida»  (2000-y.),  «Chiqindilar 
to‘g‘risida» (2002-y.), «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to‘g‘risida»gi 
(2004-y.) va boshqa qonunlarni kiritish mumkin. 
3. O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  farmonlari  Kons-
titutsiyaning  94-moddasiga  binoan,  Prezident  tomonidan  chiqariladigan 
va  ekologik  muammolarni  hal  qilish,  ularning  oldini  olish  va  tabiatni 
muhofaza  qilish  bilan  bog‘liq  normativ-huquqiy  hujjatlar  ekologiya 
huquqining manbai hisoblanadi. 
Prezidentimizning  mustaqillik  davrida  qabul  qilingan  bir  qator 
farmon va qarorlari ekologiya masalalarini hal qilishga qaratilgan bo‘lib, 
benihoya  katta  ekologik,  iqtisodiy,  siyosiy,  ijtimoiy  va  xalqaro 
ahamiyatga ega. Ular jumlasiga: 
–  «Huquqiy  tarbiyani  yaxshilash,  aholining  huquqiy  madaniyat 
darajasini 
yuksaltirish, 
huquqshunos 
kadrlar 
tayyorlash 
tizimini 
takomillashtirish,  jamoatchilik  fikrini  o‘rganish  ishini  yaxshilash 
to‘g‘risida»gi 1997-yil 25-iyundagi farmoni; 
–  «Sanitariya  qonunlarini  buzganlik  uchun  javobgarlikni  kuchaytirish 
to‘g‘risida»gi 1998-yil 2-mart farmoni; 
–  «O‘zbekiston  Respublikasining  Yer  resurslari  davlat  qo‘mitasini 
tashkil etish to‘g‘risida»gi 1998-yil 24-iyuldagi farmoni; 
–  «Qishloq  xo‘jaligi  tovar  ishlab  chiqaruvchilari  uchun  yagona  yer 
solig‘ini joriy etish to‘g‘risida»gi 1998-yil 10-oktabrdagi farmoni; 
–  «O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  o‘rmon  qo‘mitasini  O‘zbekiston 
Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi huzuridagi O‘rmon xo‘jaligi 
bosh  boshqarmasiga  aylantirish  to‘g‘risida»gi  2000-yil  7-fevraldagi 
farmoni; 
–  «Yer  qa’ri  uchastkalaridan  foydalanish  huquqi  uchun  litsenziyalar 
berish  tartibini  takomillashtirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi  2007-yil  7-
iyundagi qarori; 
– 
«Noruda foydali qazilmalarni o‘z ichiga olgan yer qa’ri uchast-
kalaridan foydalanish huquqi uchun litsenziyalar berish tartibi to‘g‘risidagi 
nizomni tasdiqlash haqida»gi 2011-yil 2-maydagi qarori; 
– 
 «2013-2017-yillar davrida sug‘oriladigan yerlarning meliorativ 
holatini yanada yaxshilash va suv resurslaridan oqilona foydalanish chora-

---

 
24
tadbirlari  to‘g‘risida»gi  2013-yil  19-apreldagi  qarori  va  boshqa  ko‘plab 
farmonlari katta ahamiyatga ega. 
4. Vazirlar  Mahkamasining  qarorlari  –  O‘zbekiston  Respublikasi 
Konstitutsiyasining  98-moddasiga  asosan,  Vazirlar  Mahkamasi  amaldagi 
qonunlarga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi hududidagi barcha organlar, 
korxonalar,  muassasalar,  tashkilotlar,  mansabdor  shaxslar  va  fuqarolar 
tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. 
Mazkur  huquqiy  holat,  bevosita  ekologik  muammo  va  tabiatni  muhofaza 
qilish bilan bog‘liq qaror va farmoyishlar bo‘lishi mumkin. 
Vazirlar  Mahkamasining  tabiatni  muhofaza  qilish  va  ekologiya 
muammasi  bilan  bog‘liq  qaror  va  farmoyishlari  O‘zbekiston  Respub-
likasining Konstitutsiyasiga asosan qabul qilinib, O‘zbekiston Respubli-
kasining  ekologik  qonunlari  va  Prezidentning  farmonlarini  amalga 
oshirishga qaratiladi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining: 
–  «Jamiyatda  huquqiy  madaniyatni  yuksaltirish  milliy  dasturini 
amalga  oshirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi  1998-yil  29-may  235-
sonli qarori; 
–  «2011-2015-yillarda  madaniyat  va  istirohat  bog‘larining  moddiy-
texnika  bazasini  mustahkamlash  va  ularning  faoliyatini  yanada 
takomillashtirish  chora-tadbirlari  dasturini  tasdiqlash  to‘g‘risida»gi 
2010-yil 29-dekabrdagi qarori; 
– «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi foydali 
qazilmalar  zaxiralari  bo‘yicha  Davlat  Komissiyasi  to‘g‘risidagi nizomni 
tasdiqlash haqida»gi 2010-yil 24-dekabrdagi qarori; 
– «Yer qa’rini geologik jihatdan o‘rganish, undan foydalanish va uni 
muhofaza  qilish  ustidan  davlat  nazorati  to‘g‘risidagi  nizomni  tasdiqlash 
haqida»gi 2011-yil 28-iyuldagi qarori; 
–  «2011-2015-yillarda  O‘zbekiston  Respublikasida  atrof  tabiiy 
muhit davlat monitoringi dasturini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 2011-yil 31-
oktabrdagi qarori; 
– «O‘zbekiston Respublikasida suvdan foydalanish va suv iste’moli 
tartibi  to‘g‘risidagi  nizomni  tasdiqlash  haqida»gi  2013-yil  19-martdagi 
qarori; 
–  «2013-2017-yillarda  O‘zbekiston  Respublikasida  atrof-muhit 
muhofazasi  bo‘yicha  harakatlar  dasturi  to‘g‘risida»gi  2013-yil  27-
maydagi qarori; 
5.  O‘zbekiston  Respublikasidagi  turli  vazirliklar,  davlat  qo‘mitalari 
va  idoralarining  ekologiya  va  tabiatni  muhofaza  qilishga  oid  buyruq  va 

---

 
25
yo‘riqnomalari  davlat  boshqaruvi  organlarining  normativ-huquqiy 
hujjatlari. Masalan, Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi, O‘zbekis-
ton Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, O‘zbekiston Respub-
likasi  Vazirlar  Mahkamasi  huzuridagi  Yer  qa’rini  geologik  o‘rganish, 
sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar 
olib  borilishini  nazorat  qilish  davlat  inspeksiyasi,  O‘zbekiston  Respub-
likasi  Yer  resurslari,  geodeziya,  kartografiya  va  davlat  kadastri  davlat 
qo‘mitasi,  O‘zbekiston  Respublikasi  Geologiya  va  mineral  resurslar 
davlat  qo‘mitasi,  O‘zbekiston  Respublikasi  Sog‘liqni  saqlash  vazirligi, 
O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar va Adliya vazirliklari va boshqalar 
tomonidan  qabul  qilingan  buyruq  va  yo‘riqnomalar  ekologiya  huquq-
ining ham manbai bo‘ladi. 
Ular  Konstitutsiyamizga  asosan  qabul  qilinib,  O‘zbekiston  Respub-
likasining  ekologik  qonunlari  va  Prezidentning  ushbu  sohadagi  farmon-
lari hamda hukumat qararlarini bajarishga qaratilgan. 
6.  Qoraqalpog‘iston  Respublikasining  ekologik  masalaga  oid 
normativ  huquqiy  hujjatlari  ham  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  bunday 
ekologik  huquqiy  hujjatlar  Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  hududida 
amalda bo‘ladi. 
7. Davlat hokimiyati mahalliy organlarining tabiatni muhofaza qilish 
va ekologiya muammolarini hal qilishga qaratilgan qarorlari. Ta’kidlash 
joizki,  davlat  ijroiya  hokimiyat  organlarining  ekologiya  va  tabiatni 
muhofaza  qilishga  oid  normativ-huquqiy  hujjatlari  vakillik  organlari 
hamda  yuqori  turuvchi  ijroiya  organlarining  ekologiya  va  tabiatni 
muhofaza qilishga oid hujjatlariga muvofiq kelishi shart. 
Ekologiya huquqi o‘quv fani sifatida turli ijtimoiy va huquqiy fanlar 
bilan  chambarchas  bog‘langan.  Bu  uzviy  bog‘liqlik  ushbu  fanlarning 
o‘rganish  obyekti  umumiyligidan,  ahamiyatligidan  kelib  chiqadi.  Ular 
o‘z predmeti doirasida tabiat, jamiyat va inson o‘rtasidagi munosabatlar 
hamda u bilan bog‘liq turli ijtimoiy hodisalarni o‘rganadi. 
Bu  fanlarning  xususiyati  shundaki,  ular  o‘zlari  o‘rganadigan  fan 
sohasiga va uning aniq predmetiga ega bo‘ladi. 
Shunday ekan, ekologiya huquqi fani ijtimoiy fanlar bo‘lmish iqtiso-
diyot,  siyosatshunoslik,  falsafa  va  sotsiologiya  fanlari  bilan  uzviy 
bog‘liqdir.