|
I.1. Oʻzbek onomastikasining paydo boʻlishi va rivojlanishi
Antik davrdan buyon atoqli otga filosoflarning nazariy-yondashuvi toʻxtagan
emas, lekin faqatgina XIX asrda nazariyotchilar atoqli otlarga onomastika nuqtai
nazaridan yondashdilar. Soʻnggi yillarda atoqli otlar tarkibida psixolingvistika,
nerolingvistikaga xos yoʻnalishlar ham chuqur oʻrganilmoqda. Atoqli ot til
taraqqiyotining qiyosan keyingi bosqichlarida turdosh otlardan kelib chiqqan.
Qadimiy tillarda atoqli otlar boʻlmagan deyiladi. Avstraliya, Afrika, Amerikaning
tub joy xalqlari-aborigenlar tillarida atoqli ot juda kam.
Oʻtgan asrning 60-yillarida oʻzbek tilshunosligining tadqiq doirasi ancha
kengaydi va unda an’anaviy grammatika, leksikologiya, semasiologiya sohalaridan
oʻz maqsad vazifalariga koʻra farqlanuvchi yangi yoʻnalishlar paydo boʻla
boshladi
1
. Mana shu davrda paydo boʻlgan va rivojlanishga yuz tutgan
yoʻnalishlardan birini oʻzbek onomastikasi tashkil qiladi. Ma’lumki, atoqli otlarga
qiziqish oʻtmishda ham boʻlgan. Kishi ismlari, joy nomlarining paydo boʻlishi,
etnografiyasi, ma’no va etimologiyasi haqida tarixiy yozma manbalarda anchagina
qiziqarli fikrlar bor. Ammo atoqli ot materiallarini sistemali va izchil ravishda
1
Топонимика ва ономастика. Нукус. 2012.
12
toʻplash, ularni ilmiy asoslarda keng koʻlamda tahlil qilish oʻzbek filologiyasida
oʻtgan asrning 60-yillaridan boshlandi. Bu boradagi ilk qadamlar Z.Doʻsimov,
H.Hasanov, T.Nafasov, E.Begmatovlarning tadqiqotlarida oʻz ifodasini topdi.
Keyingi yillarda oʻzbek nomshunosligi ayniqsa, uning toponimika, antroponimika,
etnonimika kosmonimika sohalari jadal rivojlandi. Oʻzbek nomshunosligining
paydo boʻlishi va zamonaviy ilmiy soha sifatida shakllanishi bu sohaning oʻziga
xos ilmiy terminologiyasining yaratilishi hamda uning rivoji va takomiliga sabab
boʻldi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, kishi atoqli otlari, toponimlari va
etnonimiyasiga munosabat tubdan oʻzgardi. Endilikda bu nomlar nafaqat lisoniy
material, balki xalq tarixi, madaniyati va ma’naviyatining nodir merosi sifatida
ham e’zozlanadigan va oʻrganiladigan boʻldi. Natijada oʻzbek onomastikasining
tadqiq yoʻnalishlari yanada kengaydi va oshdi. Atoqli otlarning paydo boʻlishi,
rivoji koʻpgina lisoniy va nolisoniy omillar bilan bogʻliqdir. Shu sababli atoqli
otlar tadqiqotchisi nomlarni tahlil qilishda tilshunoslikdan tashqari boshqa
fanlarning ilmiy usullaridan ular erishgan yutuqlardan foydalanadi. Ushbu hol
onomastika sohasining boshqa ijtimoiy va tabiiy fanlar bilan munosabatini yuzaga
keltiradi. Ushbu munosabatni quyidagilarda aks etganini koʻrish mumkin:
nomshunoslik va leksikologiya, etimologiya, dialektologiya, geografiya,
lugʻatshunoslik, leksikografiya, tarix, kartografiya, onomastik statistika kabi.
Antik davr olimlari barcha nomlarni onuma atamasi ostida birlashtirgani holda,
onumani umumiylik va individuallik belgisi ostida atoqli va turdosh otlarga
ajratgan edilar, shundan buyon onuma (onimiya) bilan turli fan vakillari qiziqib
keldi. XX asrning 30-yillaridan lingvistika fani tarkibida onomastika alohida
tarmoq sifatida shakllandi hamda onomastikaning umumiy nazariyasi va xususiy
voqealanishlariga bagʻishlangan bir qancha asarlar maydonga keldi. Shunday
boʻlishiga qaramasdan, onomastika sohasi bilan bogʻliq bir qator yechimini
kutayotgan muammolar ham yoʻq emas. Oʻzbek tilshunosligida yaqin yillarga
qadar atoqli otlarni til sistemasiga kiritishga shubha bilan qaralar, shuning uchun
ularni leksema sifatida lugʻatlarga kiritilmas edi. Oʻtgan asrning 50-60-yillaridan
13
boshlab onomastik tadqiqotlarning erishgan yutuqlari natijasida onomastik leksika
umumiy leksik sistemaning tarkibiy qismi, oʻz navbatida, oʻziga xos sistema
ekanligi e’tirof etildi. Ma’lumki, mashhur toponimist V.N.Toporov ma’lum bir
tilning toponimlar majmuasini ifodalash uchun toponimik koʻlam atamasini
ishlatgan boʻlsa, keyinroq A.V.Superanskaya yuqoridagi fikrga ergashgan holda
onomastik koʻlam atamasini qoʻllaydi.1. Onomastik koʻlam ma’lum xalq
tomonidan real, faraziy va afsonaviy obyektlarni nomlash uchun qoʻllaniladigan
atoqli otlarning majmuasidir. Onomastik koʻlam shu xalq tasavvurida mavjud
boʻlgan olam modeli, olam nazariyasi bilan belgilanadi. Mazkur yoʻnalishda
oʻzbek tilshunoslaridan prof.Z.Doʻsimov, E.Begmatov, T.Nafasov, S.Qorayev,
N.Husanov, N.Uluqov, T.Ernazarov kabi olimlarning qator tadqiqotlari maydonga
keldi. 2.Xususan, Y.Avlaqulov onomastik birliklarni birlashtirish maqsadida
onomastik koʻlam tushunchasidan foydalangan holda, oʻzbek onomastik
birliklarining sistemaviy tabiatini yoritishni bosh maqsad qilib olgan. Toponimik
gidronimik birliklar onomastikaning tarkibiy qismidir. Jumladan, Fargʻona va
Xorazm viloyatlarida bir qancha, toponimik, gidronimik obyektlar borki, bu
obyektlarning nomlanishi, shu hududda yashaydigan xalqning olamni oʻziga xos
koʻrishi obrazli tavsifi natijasida maydonga kelgan. Quva shahri yonida Karkidon
suv ombori joylashgan. Karkidon deb nomlanishiga shu yerlik aholining suv
havzasi shaklini karkidon hayvoniga oʻxshatishi asos boʻlgan. Oʻzbek
nomshunosligining taraqqiyotida onomastikaga oid respublikamizda oʻtkazilgan
ilmiy-nazariy anjumanlarning oʻrni katta. Masalan, 1974-yilda Buxoro shahrida
“Oʻrta Osiyo onomastikasining dolzarb muammolari” mavzusida butunittifoq
ilmiy anjuman oʻtkazilgan edi. Oʻzbek onomastikasining paydo boʻlishi va
rivojlanishi hozirgi zamonaviy tilshunoslikning yuqori choʻqqisiga koʻtarildi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
