Microsoft Word dissertatsiya2017 — копия

 

---

55 

 

II.4. Gidronimlar 

Gidronimiya-daryolar  koʻllar  dengizlar    soylar,  kanallar,  qoʻltiqlar, 

boʻgʻozlar  sharsharalar  nomlari.  Barcha  suv  obyektlarining  nomlari  gidronimlar 

deyiladi.  (Yunoncha  “hidro”  -suv,  “nom”-nom).  Okean,  dengiz,  koʻl,  soy,  jilgʻa          

quduqning  har  bir  suv  obyektidir.  Suvsiz  hayot  yoʻq.  Yer  sharida  dastlabki,          

hayot ham suvda, okeanda paydo boʻlgan degan fikr bor. Toponimikaning boʻlimi- 

gidronimika  suv  obyektlarining  nomlarini,  ularning    kelib  chiqishini,  atalish 

qonuniyatlarini  oʻrganadi.  Yer  shari  yuzasining  qariyb  71  foizi  4ta  Tinch, 

Atlantika,  Hind  va  Shimoliy  muz  okeanlari  egallagan.  Okeanlarning  ayrim 

qismlari  dengiz  deyiladi.  Quruqlikda  suv  toʻlib  qolgan  chuqurliklar  koʻl  deyiladi. 

Ba’zan  oʻta  katta  koʻllar  dengizlar  deb  yuritiladi.  (Kaspiy  dengizi,Orol  dengizi, 

Shimoliy Amerikadagi Buyuk koʻllar Rossiyadagi Baykal koʻli). Oqar suvlar katta-

kichikligiga  qarab,bir  necha  turga  boʻlinadi.Yer  osti  va  yerusti    suvlaridan  hosil 

boʻladigan  katta  oqar  suvlar  daryolar  deyiladi.  Dunyodagi  eng  katta  daryolar 

sifatida  Janubiy  Amerika,  Amazonka,  Shimoliy  Amerikada  Missisipi,  Xitoyda 

Yantszi,    Amudaryo,  Sirdaryo  qayd  etilgan.Kichikroq  daryolar  soylar,  kichik 

soylar esa jilgʻalar deyiladi. Daryo yokisoyga  qoʻshiladigan suvlar irmoqlar,daryo 

yoki  soydan  ajralib  chiqadigan  ariq  yoki  suvlar  esa  tarmoqlar  deyiladi.  Qoʻlda 

qaziladigan  katta  suv  yoʻli  kanal  yoki  anhor  (Xorazmda  arna)  deb,  kichik  sun’iy 

suv  yoʻli  ariq  rud  (roʻd)  deyiladi.  Bu  soʻzlardan  har  biri  Respublikamiz  hududida 

bir  qancha  gidronimlar  tarkibida  uchraydi.  Masalan,nahr  atamasi  nar  yoki  nor 

shaklini  olgan.Hozirgi  Samarqand  viloyatidagi  Zarafshon  daryosidan  boshlangan. 

Narpay  Kanali    Oʻrta  asrlarda  Nahri  Fay  deb  atalgan,undan  sal  yuqoriroqdan  suv 

oladigan bir kanal hozir Payariq deb yuritiladi, Nahri Fay gidronimining oʻzbekcha 

shaklidir. Andijon viloyatida   Shahrixon soyidan suv oladigan Ulugʻnor kanali asli 

Ulugʻnahr  demakdir.Toponimistlar  gidronimlarni  eng  Qadimiy  toponimlar  deb 

baholashadi.  Haqiqatan  ham  shunday,Masalan,  Amudaryo  bilan  Sirdaryoning 

qadimiy  nomlari  har  qanday  osori  atiqa  yodgorliklarining  yoshi  bilan  bellasha 

oladi.  Oʻrta  Osiyodagi  eng  yirik  daryo  Amudaryo  qadimgi  yunon  tarixchisi 

---

56 

 

Gerodot  asarlarida  Araks  deb,  keyinroqoʻtgan    yunon  tarixchilari  asarlarida    Oks 

yoki  (Oksos)  deb  atalgan.  Olimlar  ana  shu  Oks  (ba’zan  Akes)  Amudaryoning 

qadimiy turkiy nomi- Oʻkuz ”daryo” soʻzining oʻzginasi deb hisoblaydi. Avesto va 

boshqa  tarixiy  manbalada  Amudaryoning  Arang,  Raxa,  Ranxa,  Aranxa  degan 

qadimiy  nomlari  ham  uchraydi.  Arablar  uni  Jayhun  “joʻshqin  (daryo)”  deb 

atashgan  Jayhun  yahudiylarning  muqaddas  kitobi  “Tavrot’’da  tilga  olingan  Jixon 

daryosiga  nisbatberib  atalgan,degan  fikr  ham  bor.  Rus  olimi  V.V.Bartold  arablar  

Jayhun bilan Sayhun (Siradaryo) nomlarini Shimoliy Suriyadagi Jayhon va Sayhon 

daryolari  nomlari  bilan  atashgan  boʻlsa  kerak  deydi.  Oʻrta  asr  tarixchsi  Gardiziy 

“Jayhun  har  qanday  katta  daryoni  bildiradigan  turdosh  ot”  degan  edi.  Bu  toʻgʻri 

fikrga  oʻxshaydi.  Masalan,  Zarafshondan  tarqalib,  Buxoro  shahrini  suv  bilan 

ta’minlab  turgan  Shahrud    Shohrud  emas-rudi  shahri  Buxoroning  qisqartirilgan 

shakli  aslida  Shahrud  kanalidagi  uchta  toʻgʻon  boshining  biri  ham  Jayhun 

deyilgan.