Microsoft Word Динишщева Зумрад

Kichik yosh guruh

ozchiligi bilan o‘tk< malakalarini shaklla savollarga javob b harakatlantiruvchi na kuzatishlari maqsadg
j yosh guruhlarda dastlabki kuzatishlar bolalarning ining asosiy vazifasi bolada kuzatishning sodda iqqatni kuzatilayotgan narsaga to‘plash, qo‘yilgan elgilarni ajratib ko'rsatish, kichkintoylami alohida b qilishdir.Shuning uchun bolalar dastlab jonivorlarni

O‘rta yosh guruh (4—5 yosh). Bu yosh guruhdagi bolalar qiziquvchan bo‘ladilar, ko‘p savollar beradilar, narsalarni sifatlari va xususiyatlari, atrof-muhit tabiati va ijtimoiy hayot hodisalari bilan qiziqib tanishadilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqati ancha barqaror bolib qoladi. Ular endi kuzatilayotgan hodisalardagi oddiy aloqalarni tushuna oladilar. Bolalarning ana shu sifatlari asosida o‘rta guruh tarbiyachisi tabiat bilan tanishtirishning yangi vazifalarini hal qiladi: bolalarni predmetlardagi xarakterli xususiyatlarini ko‘ra bilishga, ularni qiyoslash va guruhlashga, ba’zi hodisalar o‘rtasidagi oddiy aloqalarni aniqlashga o‘rgatadi, dastlabki elementar umumlashtirishni shakllantiradi.

Katta guruh. Bu guruh bilan olib boriladigan kuzatishlar jarayonida bolalar obyektlarning xarakterli va muhim belgilari bilan tanishadilar, o‘simlik hamda hayvonlarning o‘sishi va rivojlanishi, tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar ustida uzoq muddatli kuzatishlar olib boradilar. Tarbiyachi kuzatishni tashkil qila turib, bolalarni ma’lum usullardan foydalanishga, rejaga rioya qilishga, mustaqil ravishda murakkab bo‘lmagan xulosalar chiqarishga o‘rgatishda davom etadi. Bunda kuzatilayotgan jism va hodisalarda u yoki bu faoliyat uchun ahamiyatli yoki butun bir obyektlar guruhining umumiy belgilari ajratib ko‘rsatiladi, jismlarning tevarak- atrof bilan aloqasi va munosabati aniqlanadi.

Maktabgacha tayyorlov guruhi.Bu guruhdagi kuzatishlarga rahbarlik qilishning o‘ziga xos xususiyatlari bolalarga ko‘proq mustaqilliklarini namoyon qilish uchun sharoit yaratishdan iboratdir.Uzoq muddatli kuzatishlar uchun topshiriqlarning bir qismi bolalarga oldindan beriladi.Tarbiyachi bularni bolalarga ba’zi-ba’zida eslatib turadi.Qisqa muddatli kuzatishlarda tarbiyachi savol-topshiriqlardan foydalanadi. Masalan, «Yangi keltirilgan qush, bizda oldin yashagan qushdan nimasi bilan farq qiladi?» «Bog‘chamizdagi daraxt va

bi italarning barglari bir xilda sarg‘ayganmi?» va shu

Mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   Tabiat bilan tanishtirish metodlari nechaga bo'linadi?
   
2. 
   Kuzatish metodi necha turga bo'linadi?
   
3. 
   Tajriba, o'yin, mehnatni orasida qanday farq bor?
   
4. 
   Tabiatda qanday jarayonlarni kuzatish mumkin?
   
5. 
   Tabiat mashg'ulotlarida tashkil etish mumkin bo'lgan o'yinlardan misollar keltiring.
   
6. 
   Kuzatish kim tomonidan boshqariladi?.
   
7. 
   Tarqatma materiallardan foydalanib kuzatishlarni qanday tashkil etish mumkin?
   
8. 
   Har bir yosh guruhda kuzatishlarni tashkil etishda nimalarga e’tibor berish kerak?
   

Vaqt: 80 daqiqa	Ta’lim oluvchilar soni:
O’quv mashg’uloti shakli va turi	Amaliy
O’quv mashg’uloti rejasi	1. Oldindan o’tkaziladigan suhbat va yakuniy suhbatlarni tashkil etish. Suhbatlarning maqsadi, unga qo’yiladigan savollar. Suhbatda didaktik maqsadni tasavvur qilish. Suhbatda xilma-xil ko’rgazmali materiallardan foydalanish
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’quvchilardatabiat bilan tanishtirishda turli xil metodlardan foydalanish mumkinligi haqida tushuncha berish, bilim-ko’nikmalarni shakllantirish va mustahkamlash.
O’qitish natijasi	Ushbu mavzuni o’zlashtirish natijasida o’quvchida shakllanadigan asosiy bilim, ko’nikma yoki kompetensiyalarni oshirish.
Pedagogik vazifalar	O’quv faoliyat natijalari:
1. Oldindan o’tkaziladigan suhbat va yakuniy suhbatlarni tashkil etishni o’rgatish. Suhbatlarning maqsadi, ung< qo’yiladigan savollar to’g’risidi bilimlar berish. Suhbatda didaktik maqsadn tasavvur qilishni tasniflash. Suhbatda xilma-xil ko’rgazmali materiallardan foydalanishni izohlash.	Oldindan o’tkaziladigan suhbat va yakuniy suhbatlarni tashkil etishni o’rganadilar. Suhbatlarning maqsadi, unga qo’yiladigan savolla to’g’risida bilimlarga ega bo’ladilar. Suhbatda didaktik maqsadni tasavvur qilishni tasniflaydilar Suhbatda xilma-xil ko’rgazmali materiallardan foydalanishni izohlay oladilar.
O’qitish metodlari	Kichik axborotli (ma’ruza, hikoya, tushuntirish, ko’rsatma berish) namoyish. Ko’rsatish (kitob bilan ishlash, insert mashq) tanlab olinadi.
O’qitish vositalari	Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, komp’yuter,shirmalar, yo’riqnoma.
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli	Ommaviy, jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka tartibda.
O’qitish sharoiti	Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan guruhlarda ishlashga mo’ljallangan xona
Qayta aloqaning usul va vositalari	Tezkor-so’rov, savol-javob, test, misol va mashqlar, bajarilgan o’quv topshiriqlarni baholash

O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichl ari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Ta’lim oluvchi
1-O’quv mashg’ul otiga kirish (5daq)	Tashkiliy qism: 1. O’quvchilarni mashg’ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi. (Salomlashish,xonani ko’zdan kechirish va davomatni aniqlash).	Mashg’ulotga tayyorlanadilar
2- bosqich. Asosiy (65 daqiqa)	Tayanch bilimlarni faollashtirish: Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi hamda o’tilgan Mavzu bo’yicha o’quvchilarga savollar beradi, ularni baholaydi. (1 Tabiat bilan tanishtirish metodlari nechaga bo'linadi? Kuzatish metodi necha turga bo'linadi? Tajriba, o'yin, mehnatni orasida qanday farq bor? Tabiatda qanday jarayonlarni kuzatish mumkin?) Maqsad va vazifani belgilanishi: 1.Mashg’ulotning nomi, rejasi, maqsad va o’qitish natijalar bilan tanishtiradi. Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi; (Tarqatma materiallardan foydalanib kuzatishlarni qanday tashkil etish mumkin?) 2.O’quv mashg’ulotida o’quv ishlarni baholash mezoni va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (1-ilova). Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor-so’rov, savol-javob, aqliy hujum, pinbord-(o’z fikrini faqat og’zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahoratihamdir), “o’ylang va juftlikda fikr almashing”, va boshqa texnikalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o’quv material bayoni: Nazariy mashg’ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o’qitish jarayonini tashkil etish bo’yicha harakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy holatlarni yozdiradi; Slaydlarni Power Point tartibida namoyish va sharhlash bilan Mavzu bo’yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi (2-ilova). Yangi o’quv materialini mustahkamlash: 8. Mustahkamlash uchun savollar beradi (3-ilova). Tabiat bilan tanishtirish metodlari nechaga bo'linadi? Kuzatish metodi necha turga bo'linadi? Tajriba, o'yin, mehnatni orasida qanday farq bor? Tabiatda qanday jarayonlarni kuzatish mumkin? Tabiat mashg'ulotlarida tashkil etish mumkin bo'lgan o'yinlardan misollar keltiring. Kuzatish kim tomonidan boshqariladi?.	Savol- javob asosida uy vazifalarini tekshirish. Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo’linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.

	Tarqatma materiallardan foydalanib kuzatishlarni qanday tashkil etish mumkin? Har bir yosh guruhda kuzatishlarni tashkil etishda nimalarga e’tibor berish kerak?
3-bosqich Yakuniy (10 daqiqa)	Mashg’ulot yakuni: Faol ishtirok etgan o’quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag’batlantiradi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg’ulotga vazifa va bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi (4-ilova). O. Xasanboeya “Tabiat bilan tanishtirish metodikasi” Toshkent 2016, 28-37 betlar. Ma'ruzani kengroq yoritib kelish. Rasmlardan namunalar chizish. Har bir yosh guruhda kuzatishni farqlab daftarga yozib kelish.	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

7. 
   Mavzu. Ekologik ta'lim berishda og’zaki uslublarning o’rni. Tabiat bilan tanishtirishning og‘zaki uslubi.Suhbat.
   

OGZAKI METODLAR

• 
  Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda tarbiyachining xikoyasidan tabiat xakidagi badiiy kitoblarni ukishdan suxbatdan foydalaniladi.
  
• 
  Ogzaki metodlarda foydalanishda tarbiyachi bolalarning nutkini tushunishga bulgan kobiliyatlarini uzok muddatli ixtiyoriy dikkatlarini va suz orkali berilayotgan mazmunga dikkatni karata olishlarini shuningdek, bolalarda muxokama aniklash, sistemalashtirish predmeti buluvchi u yoki bu xodisa yoki fakt xakida yorkin tasavvurlarning bor yukligini e tiborga oladi.
  

Didaktik vazifalardan kelib chiqqan holda suhbat ikki turga — oldindan 0‘tkaziladigan suhbatlar va yakuniy suhbatlar ga bo‘linadi. Oldindan o‘tkaziladigan suhbatlarni tarbiyachi kuzatishlar, ekskursiyalardan oldin qo‘llaydi. Bunday suhbatning maqsadi — bo‘lajak kuzatishlar bilan mavjud bilimlar o‘rtasida aloqa o‘rnatishdir.

Yakuniy suhbat o‘rganilgan faktlarni tizimlashtirish, mustahkamlash va aniqlashga yo‘llanadi. Bu suhbatlar mazmunan turli darajada bo‘lishi mumkin: ba’zi kuzatiladigan obyektlarning tor doirasini (masalan, issiq o‘lkalarga uchib ketuvchi qushlar haqida, yovvoyi hayvonlarning o‘rmonda qishlashi va shu kabilar), boshqalari hodisalarning keng doirasini (masalan, mavsumlar haqida suhbatlar) qamrab olishi mumkin.

Suhbat — bu bolalar bilan o‘tkazilgan mashg‘ulotning yakunidir. Uning samaraliligi bolalarning tayyorgarliklariga bog‘liqdir.Shuning uchun tarbiyachi bolalarni kuzatishlar, mehnat faoliyati, o‘yinlar, tabiat haqidagi hikoyalar orqali suhbatga tayyorlashi lozim. Bolalarda nima haqida konkret tasavvur bo‘lsa, faqat shu mavzu yuzasidan suhbat o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.

Tarbiyachi suhbatning didaktik maqsadini aniq tasavvur qilishi ya’ni, uning mazmunini aniqlashi, umumlashtirishi hamda muhim tomonlarini ajratib, suhbat yakunida aniq bir xulosa chiqara olishi lozim.Suhbat hodisa, faktlarni analiz qilishdan, ularning xususiyatlari, belgilari, o‘rtasidagi muhim aloqa hamda munosabatlarni ta’kidlashdan boshlanadi. Bunday analiz umumlashtirishga o‘tishni ta’minlaydi, tarqoq faktlarni bir tizimga soladi.

Masalan: «Qaysi qushlar birinchi bo‘lib uchib keladi? Qora qarg‘ani qanday tanib oldik? Biz ularni qayerda ko‘rganmiz? Qora qarg‘alar dalada nima qilayotgan edi? Qora qarg‘alar nima yeydi?» So‘ng keyingi savol beriladi: «Nima uchun qora qarg‘alar boshqa qushlardan oldin uchib keladi?» (chug‘urchuq, qaldirg‘och va shu kabi boshqa qushlar haqida ham shunday savollar beriladi). Suhbatning ikkinchi qismida «Nima uchun hamma qushlar bir vaqtda uchib kelmaydi?» kabi umumlashtiruvchi savolni berish mumkin.Ular mazmunan aniq, to‘g‘ri, qisqa bo‘lishi kerak. Har bir savolda bitta fikr bo‘lishi shart. Qisqa «ha» yoki «yo‘q» javoblarini talab qiluvchi savollarni berib bo‘lmaydi. Bunday savollar tafakkurning o‘sishini, munosabatlarning aniqlanishini

ta’minlamaydi. Tarbiyachi suhbat davomida bolalarning xulosa, umumlashtirishlarni o‘zlari mustaqil chiqarishlariga g‘amxo‘rlik qiladi.

Suhbatda xilma-xil ko‘rgazmali materiallardan ham foydalanish zarur. Bular tabiat jismlari, ob-havo kalendarlari, gerbariylar, illustratsiyalardir. Bundan tashqari topishmoqlar, she’rlar, qushlar ovozining yozuvlari foydalidir. Bu bolalarda muhokama qilinayotgan hikoyaga nisbatan emotsional munosabat uyg‘otadi.

Suhbat bolalarni tabiat bilan tanishtirish uslubi sifatida, o‘rta va maktabgacha katta yoshda qo‘llaniladi. O‘rta guruhda suhbat, asosan, hodisalarni eslatishga, katta va maktabga tayyorlov guruhlarida esa mavjud bilimlarni umumlashtirish va sistemaga solishga yo‘naltiriladi.

TARBIYaChINING XIKOYaSI

• Xikoyani idrok etish bolalar uchun anchagina murakkab akliy faoliyatdir. Bola kattalar nutkini eshitishi va tinglay olishi xikoya davomida uni anglab olishi ogzaki tasvir asosida etralicha jonli obrazlarni aktiv tasavvur kilishi tarbiyachi xikoyasidagi vokea xodisalarni bir biriga boglikligi xamda munosabatlarini aniklash xamda tushunishi xikoya mazmunidagi yanglishlikni uzining avvalgi bilim bilan kiyoslab kurishi lozim

7. 
   Mavzu.Bolalarning ekologik ta'limini modellashtirish va ko’rgazmali
   

qurollarning ahamiyati .

Tarqatma materiallardan foydalanib kuzatish. Bu kuzatishlar o‘rta yosh guruhlardan boshlab o‘tkaziladi. Bunday kuzatishni tashkil etish birgina obyektni kuzatishdan ko‘ra ancha murakkabroqdir. Bu o‘rinda tarbiyachi o‘z iqqate’tiborini taqsimlay bilishi, bolalardagi harakatni uyushtira olishi talab qilinadi, bolalar esa tarbiyachining barcha ko‘rsatmalariga aniq rioya qilishlari, bir-birlarini tinglashlari,boshqalarning kuzatishlarini o‘zlarining kuzatishlari bilan taqqoslashlari kerak bo‘ladi. Kuzatishning bu usuli katta rivojlantiruvchi ahamiyatga egadir. Bolalar turli xil tadqiqotchilik harakatlaridan foydalanib, o‘quv ko‘nikmalarini takomillashtirish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu esa o‘z navbatida ularda aniqroq tasavvurlarning shakllanishiga yordam beradi.

Tarqatma material sifatida o‘simliklar hamda ularning bargi, mevasi, urug‘i, shoxchalari, shuningdek, sabzavot va mevalardan keng foydalaniladi. Kuzatishda qatnashgan har bir bolaning va tarbiyachining qo‘lida tarqatma material bo‘lib, kuzatish davomida tarbiyachi bolalarga savollar berib, narsalarni tekshirishni tashkil etadi. So‘ngra olingan tasavvurlarni qiyoslab, bolalarni xulosa

chiqarishga o‘rgatadi. Kuzatish jarayonida tarbiyachi barcha bolalarning yuqori faolligini ta’minlaydi.

Kichik yosh guruh (3-4 yosh). Bu yosh guruhlarda dastlabki kuzatishlar bolalarning ozchiligi bilan o‘tkaziladi. Tarbiyachining asosiy vazifasi bolada kuzatishning soda malakalarini shakllantirish, ya’ni diqqatni kuzatilayotgan narsaga to‘plash, qo‘yilgan savollarga javob berish, aniq belgilarni ajratib ko‘rsatish, kichkintoylarni alohida harakatlantiruvchi narsalar bilan jalb qilishdir. Shuning uchun bolalar dastlab jonivorlarni kuzatishlari maqsadga muvofiqdir. Ularning namoyon bo‘lishi — harakati, oziqlanishi, chiqaradigan tovushlari kichkina bolalarda beixtiyor qiziqish uyg‘otadi.Shuning uchun tarbiyachi kuzatish jarayonida jonivorlarni harakat qildirishi, masalan, ularni oziqlantirib bolalarning

diqqatlarini jalb qilishi zarur. Bunda ozuqa ma’lum bir oraliqda qo‘yilib, bolalarning e’tiborini jonivorning ozuqani qo‘llari bilan ushlab, qisirlatib yeyishiga qaratiladi va bolalarni hayvon harakatlarini so‘z bilan ifodalashga o‘rgatiladi.

Keyingi kuzatishlarda tarbiyachi jonivorning u yoki bu harakati yuzasidan savollar berib, shu orqali bolalarni ma’lum so‘zlardan va savollardan foydalanishga undaydi.Shunday qilib, bolalar savollar asosida yotgan aniq vazifani aniqlashni sekin- asta o‘rganadilar.

Kichik yosh guruhda bolalar bilan o‘tkaziladigan kuzatishlar qisqa muddatli bo‘lib, tarbiyachi bolalar diqqatini jalb qilish maqsadida ularning ba’zilariga suvdonga suv quyish,hayvonlarga ozuqa berish, baliqlarni oziqlantirish kabi topshiriqlarni beradi. «Qush Nodira uchun qo‘shiq aytyapti», «Baliq Madina tomonga suzyapti» kabi so‘zlardan foydalanadi.Kuzatish oxirida she’r o‘qish, qo‘shiq aytish mumkin.

Kichkintoylardan kuzatilayotgan narsa haqida gapirib berishni talab qilish noo‘rindir. Ob-havoni yoki jonsiz tabiatning boshqa obyektlarini kuzatish, o‘simliklarni ko‘rish jarayonida tarbiyachi bu kuzatishlarni o‘yin, mehnat bilan bog‘laydi (xona gullarini tomosha qilish jarayonida uning barglarini artishadi, qum o‘ynayotganlarida uning sochiluvchanligini bilib olishadi). Bu yosh guruhda oddiy tadqiqot (tekshirishlar) harakatlaridan ko‘proq foydalanish maqsadga muvofiqdir:kaftni oftobga tutib, issiqlikni sezish, gulni hidlash va hokazo.

O‘rta yosh guruh (4-5 yosh). Bu yosh guruhdagi bolalar qiziquvchan bo‘ladilar, ko‘p savollar beradilar, narsalarni sifatlari va xususiyatlari, atrof-muhit tabiati va ijtimoiy hayot hodisalari bilan qiziqib tanishadilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqati ancha barqaror bo‘lib qoladi. Ular endi kuzatilayotgan hodisalardagi oddiy aloqalarni tushuna oladilar. Bolalarning ana shu sifatlari asosida o‘rta guruh tarbiyachisi tabiat bilan tanishtirishning yangi vazifalarini hal qiladi: bolalarni predmetlardagi xarakterli xususiyatlarini ko‘ra bilishga, ularni qiyoslash va guruhlashga, ba’zi hodisalar o‘rtasidagi oddiy aloqalarni aniqlashga o‘rgatadi, dastlabki elementar umumlashtirishni shakllantiradi.

Kuzatishdan ko‘pincha tanish jism va hodisalar haqidagi tasavvurlarni kengaytirish, yangi obyektlar bilan tanishtirishda foydalaniladi. Shu bilan birga tarbiyachi bolalar bilan birgalikda o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi, tabiat hayotidagi yorqin mavsumiy o‘zgarishlar yuzasidan uzoq muddatli kuzatishlarni ham tashkil qiladi. Dastlab bu kuzatishlar yakka obyektlar (masalan, kuzda daraxtlardan birining barglari turli rangda bo‘lishi, tabiat burchagida ekilgan

loviyaning o‘sishi va hokazo) yuzasidan o‘tkaziladi, so‘ngra esa uzoq muddatli kuzatish obyektlari yuzasidan (masalan, bahorgi bog‘ yoki daraxtzor, daraxtlarning barg yozishi,gullarning ochilishi, ob-havo, qushlarni kuzatish) bo‘lishi mumkin.

Tabiatdagi o‘zgarishlarni kuzatish davomida o‘rta guruh bolalari kuzatilayotgan jismlarning xarakterli belgilarini: hajmi, rangi, shakli, sathining miqdorini ko‘rsatishni o‘rganadilar.Natijada bolalardagi kuzatish asosida shakllanadigan tasavvurlar ancha konkretlashib boradi. Tarbiyachi bolalarga savol

va topshiriqlarni ketma-ket berar ekan, shu asnoda o‘zi tavsiya etayotgan rejaga rioya qilishga odatlantiradi. Kuzatishning maqsadi ko‘pincha mehnat yoki tasviriy faoliyat bilan bog‘liq bo‘ladi. Misol uchun, boqqa sayohat tashkil etiladi va u yerda daraxtlar gullaganini ko‘rish, ular bilan tanishish ishlari amalga oshiriladi.

Ba’zan kuzatishlarda topishmoqlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Bolalar topishmoqlarning javobini predmetni kuzatish jarayonida topadilar.O‘rta guruh bolalari kuzatish uchun zarur bo‘lgan muhitni o‘zlari yarata oladilar (masalan, ozuqa tayyorlash, jonivor uchun joy tayyorlash kabi). Bu esa bolalarning kuzatishga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi.

Xuddi kichik guruhdagidek kuzatish jarayonida xilma-xil tadqiqot (tekshirish) harakatlari, o‘yin usullari, mehnat topshiriqlaridan foydalaniladi. Bu harakatlardan ba’zilari izlanish xarakterida bo‘lishi mumkin.

Masalan, jonivorning nima yeyishini bilish uchun unga turli ozuqa berib ko‘riladi.

O‘rta guruh bolalari bilan olib boriladigan kuzatishlarda tarbiyachi taqqoslashdan foydalanishi muhimdir. Bunda tarbiyachi predmetning belgilarini ajratib, ikki predmetni qiyoslaydi (ulardan biri bolalarga oldindan tanish). Bolalar ko‘ribgina qolmasdan, kerak bo‘lganda ushlab, hidlab ham ko‘rishi yaxshi natijalarga olib keladi.

O‘rta guruhda kuzatishning natijasi hikoya — tasvirlash bo‘lishi mumkin. Tarbiyachi bolalarga hikoyaning qisqacha rejasini tavsiya etib, ularni ikki-uchta savol yordamida gapirib berishga undaydi.Bolalarning mustaqil kuzatishlari o‘rta guruhda paydo bo‘ladi. Bunda ularni rag‘batlantirish, kuzatilayotgan hodisani tushunishlarida yordam berish, ba’zan u yoki bu usulni qo‘llashda maslahat berish, boshqa bolalarni ham kuzatishga jalb qilish, o‘z kuzatish natijalarini o‘rtoqlariga gapirib berishga undash lozim.

Katta guruh. Bu guruh bilan olib boriladigan kuzatishlar jarayonida bolalar obyektlarning xarakterli va muhim belgilari bilan tanishadilar, o‘simlik hamda hayvonlarning o‘sishi va rivojlanishi, tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar ustida uzoq muddatli kuzatishlar olib boradilar.

Tarbiyachi kuzatishni tashkil qila turib, bolalarni ma’lum usullardan foydalanishga, rejaga rioya qilishga, mustaqil ravishda murakkab bo‘lmagan xulosalar chiqarishga o‘rgatishda davom etadi. Bunda kuzatilayotgan jism va hodisalarda u yoki bu faoliyat uchun ahamiyatli yoki butun bir obyektlar guruhining umumiy belgilari ajratib ko‘rsatiladi, jismlarning tevarak-atrof bilan aloqasi va munosabati aniqlanadi.

O‘simlik va hayvonlarning o‘sishi hamda rivojlanishi,mavsumiy o‘zgarishlar ustida olib borilgan kuzatishlarda bolalarning davr (fazo), bosqich yoki holatlarni ko‘ra bilish xususiyatlari shakllantiriladi. Masalan, ular o‘sayotgan no‘xat novdalari, poyasi, barglari, gajaklar, g‘unchalar, gul va meva (qo‘zoq)larning paydo bo‘lishini sinchkovlik bilan kuzatadilar.

Bolalarni jism va hodisalarni ko‘ra olish, eshitish va qabul qilib olishga o‘rgatish tarbiyachining eng muhim vazifalaridan biridir. Bolalar ko‘pincha ikkita tanish jismga qaraydilar-u,ularni bir-biridan ajrata olmaydilar. Shuning uchun tarbiyachi kuzatishni tashkil qilar ekan, aniq obyektlarni topishi, ularni ta’riflashi, savollarga javob berishga oid muayyan vazifalar qo‘yishi kerak.

Kuzatishlarda qo‘llaniladigan qiyoslash usullari brogan sari xilma-xillashadi: kuzatilayotgan obyekt rasmda tasvirlangani yoki tasavvurdagisi bilan qiyoslanadi. Faqat ayrim jismlargina emas, balki tabiat hodisalari ham (masalan,bog‘ning bahor va qishdagi ko‘rinishi) qiyoslanadi. Jismlarni taqqoslashda tarbiyachi bolalarning diqqatini bir necha umumiy bo‘lgan belgilarga, ayniqsa ularning muhim tomonlarini aks ettirgan belgilariga qaratadi. Masalan, bolalar turli hasharotlarni kuzatar ekanlar, ularning oltitadan oyoqchasi borligini bilib oladilar. Tarbiyachi kuzatilayotgan jism va hodisalarni qiyoslash uchun vazifa topshirar ekan, bolalarning mustaqil ishlashga qiynalib qolgan hollaridagina yordam berishga harakat qiladi.Xuddi o‘rta guruhdagidek kuzatish natijalari haqidagi og‘zaki hisobot iloji boricha mustaqil bo‘lishi lozim. Kuzatish natijalarini bolalar rasmlarda, yasagan buyumlarida aks ettirishlari mumkin.

Maktabgacha tayyorlov guruhi. Bu guruhdagi kuzatishlarga rahbarlik qilishning o‘ziga xos xususiyatlari bolalarga ko‘proq mustaqilliklarini namoyon qilish uchun sharoit yaratishdan iboratdir. Uzoq muddatli kuzatishlar uchun topshiriqlarning bir qismi bolalarga oldindan beriladi. Tarbiyachi bularni bolalarga ba’zi-ba’zida eslatib turadi. Qisqa muddatli kuzatishlarda tarbiyachi savol-topshiriqlardan foydalanadi.Masalan, «Yangi keltirilgan qush, bizda oldin yashagan qushdan nimasi bilan farq qiladi?» «Bog‘chamizdagi daraxt va butalarning barglari bir xilda sarg‘ayganmi?» va shu kabilar. Ko‘pincha savollar faqatgina bolalar ba’zi bir murakkabliklarga uchraganlaridagina beriladi. Tadqiqotchilik harakatlaridan ham yuqoridagi holatda foydalaniladi.Tayyorlov guruhi bolalari o‘z kuzatishlarida oddiy moslamalar,ba’zan esa asboblar — termometr, flyuger, lupa,reyka (qorning qalinligini o‘lchash uchun va shu kabi)lardanfoydalanishlari mumkin.

11. 
    Mavzu.O’yin - ekologik ta’limning uslubi sifatida.
    

O‘yin. Tabiatning oddiy hodisa va tasavvurlarini kengaytirishmaqsadida o‘tkaziladigan kuzatishlar bilan bir qatorda xilma-xil o‘yinlardan keng foydalaniladi. Bu o‘yinlarda bolalar sezuvchanlik tajribasini orttiradilar, egallagan bilimlarini ijodiy o‘zlashtiradilar. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda didaktik, harakatli va ijodiy o‘yinlardan foydalaniladi.

Didaktik o‘yinlar. Didaktik o‘yinlarda bolalar o‘zlarida tabiatdagi narsa va hodisalar, hayvonlar va o‘simliklar haqida mavjud bo‘lgan bilimlarni aniqlaydilar, mustahkamlaydilar,kengaytiradilar. Ko‘pgina o‘yinlar bolalarni umumlashtirish hamda turkumlashga o‘rgatadi.

Didaktik o‘yinlar xotira, diqqat, kuzatuvchanlikning o‘sishiga yordam beradi, yangi sharoitlarda bolalarni mavjud bilimlaridan foydalanishga o‘rgatadi, turli aqliy jarayonlarni faollashtiradi, lug‘atni boyitadi, bolalarda birgalikda o‘ynash ko‘nikmasini tarbiyalashga yordam beradi. Bolalarni tabiat bilan tanishtirishda predmetli, stol-bosma va og‘zaki didaktik o‘yinlardan foydalaniladi.

Predmetli o‘yinlar — barglar, urug‘lar, gullar, mevalar, sabzavotlar bilan o‘ynaladigan «Ajoyib qopcha», «Mevalar va ildizlar», «Bu butoqda kimning bolakaylari» va shu kabi o‘yinlardir. Bu o‘yinlar yordamida bolalar faol muloqotda bo‘ladigan predmetlarning xususiyat hamda belgilari haqidagi tasavvurlari aniqlanib boyitiladi. Predmetli o‘yinlar, ayniqsa kichik va o‘rta yosh guruhlarda keng qo‘llaniladi. Bu o‘yinlar bolalarga tabiat jismlarining o‘zidan foydalanish, ularni qiyoslash hamda ularda sodir bo‘ladigan ayrim tashqi belgilaridagi o‘zgarishlarni qayd qilish imkonini beradi. Predmetli o‘yinlar barcha yoshdagi guruhlarning biroz murakkablashtirilgan bilimlarini kengaytirish, tafakkurlarini kuchaytirish hamda harakatlarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.

Stol-bosma o‘yinlari — «Yilning to‘rt fasli», «Kichkintoylar », «Mevalar», «O‘simliklar», «Barglarni terib ol», «Juft rasmlar» va shu kabilardir. Bu o‘yinlar bolalarning o‘simliklar, hayvonlar jonsiz tabiat hodisalari haqidagi bilimlarini o‘zlashtirish, aytilayotgan so‘zga qarab predmetni tasvirlash ko‘nikmasini shakllantirishga yordam beradi. O‘yin so‘z bilan birgalikda olib boriladi, so‘z yo rasm idrok etilishidan oldin keladi yoki o‘yin bilan uyg‘unlashib ketadi. Bunday o‘yinlar ozchilik bolalar bilan o‘tkaziladi.

Og‘zaki o‘yinlar («U nima uchun uchadi, yuguradi, sakraydi», «Suvda, havoda, yerda», «Kerak-kerak emas» va shu kabilar) hech qanday jihoz talab qilinmasligi tufayli juda maqbuldir. Ular u yoki bu predmetlarning vazifalari hamda harakatlari haqidagi bilimlarni mustahkamlash, umumlashtirish va bir tizimga solish maqsadida o‘ynaladi. Bu o‘yinlar diqqatni, zehnni, qabul qilish tezligini, ravon nutqni rivojlantiradi. Tabiatga oid o‘yinlarni o‘rganish barcha didaktik o‘yinlar uchun umumiy bo‘lgan qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Kichik yosh guruhlarda dastlabki bosqichlarda tarbiyachi o‘yinni bolalar bilan birga o‘ynaydi, o‘yin davomida u bir qoidani aytib, uni shu zahotiyoq tadbiq qiladi. Takroriy o‘yinda esa qo‘shimcha qoidalarni aytadi. Ikkinchi bosqichda tarbiyachi o‘yinda faol qatnashmaydi, chetdan rahbarlik qilib, o‘yinni boshqarib turadi. Uchinchi bosqichda bolalar mustaqil o‘ynaydilar.

O‘rta yosh guruhdan boshlab o‘yinga o‘rgatish usuli o‘zgaradi. Avval tarbiyachi o‘yinning mazmunini aytib, oldindan 1-2 ta muhim qoidani ajratib ko‘rsatadi. O‘yin davomida u bu qoidalarni yana bir bor ta’kidlaydi. O‘yin harakatlarini ko‘rsatadi, qo‘shimcha qoidalarni beradi. Keyingi bosqichda bolalar mustaqil o‘ynaydilar. Tarbiyachi o‘yinni kuzatib turadi, xatolarni to‘g‘rilaydi, nizolarni bartaraf qiladi. O‘yinga qiziqish susaygan vaqtda tarbiyachi o‘yinning boshqa turlarini taklif qiladi.

O‘yin mashqlari va o‘yin-mashg‘ulotlar. Aytib o‘tilgan o‘yinlardan tashqari bolalar bilan bo‘ladigan ish jarayonida ko‘pincha o‘yin mashqlaridan («Bargiga qarab daraxtni top», «Ta’midan bilib ol», «Xuddi shunga o‘xshash gulni top»,«Sariq bargni olib kel» va boshqalar) foydalaniladi. O‘yin mashqlari narsa va hodisalarning sifati hamda xususiyatiga ko‘ra farqlashga o‘rgatadi, kuzatuvchanlikni o‘stiradi.Bu o‘yinlar butun guruh bolalari bilan yoki ularning bir

qismi bilan o‘tkaziladi. O‘yin mashqlari kichik va o‘rta guruhlarda alohida ahamiyatga egadir.

Didaktik o‘yin-mashg‘ulotlar «Ajoyib qopcha», «Gul magazini» kabi o‘yinlarni o‘z ichiga oladi. Ular ma’lum mazmunga ega bo‘lib, o‘yin-mashg‘ulotlarga qiziqarlilik kiritadi.Bunda o‘qitish o‘yin qoidalari, harakatlari orqali bevosita olib boriladi. O‘yin- mashg‘ulotlardan kichik va o‘rta guruhlarda foydalaniladi, katta guruhlarda esa ular mashg‘ulotning bir qismini tashkil etadi.

Harakatli o‘yinlar. Tabiatshunoslik xarakteridagi harakatli o‘yinlar hayvonlarning xatti-harakati, ularning hayot tarziga taqlid qilish bilan bog‘liq bo‘lib, ba’zilarida jonsiz tabiat hodisalarini aks ettiradi.Bu «Ona tovuq va jo‘jalar», «Mushuk va sichqonlar»,«Quyosh va yomg‘ir» va shu kabi o‘yinlardir.

Ijodiy o‘yinlar. O‘yinda bolalar mashg‘ulot, ekskursiya,kundalik hayot jarayonida olingan taassurotlarni aks ettiradilar (parrandachilik fabrikasi, issiqxona va shu kabilardagi ishlar), ular haqidagi bilimlarni egallaydilar, bunda ularda mehnatga ijodiy munosabat shakllanib, kattalarning tabiatdagi mehnatlarining ahamiyatini anglab oladilar.

Ijodiy o‘yinlarning mustaqillik xarakteri tarbiyachiga bolalarni yangi bilim, malaka va ko‘nikmalardan o‘rgatish metodi sifatida foydalanish imkonini bermaydi. Biroq bunda tarbiyachi bolalar qaysi bilimlarni yetarlicha egallaganlar-u, qaysilarini yana kengaytirish lozimligini bilib olish uchun ijodiy o‘yinlarni diqqat bilan kuzatib borishi lozim. Tarbiyachi tabiatshunoslik mazmunidagi ijodiy syujetli, rolli o‘yinlarni boyitib, ekskursiyalar, sayrlar vaqtida bolalarni kattalarning mehnati haqidagi bilimlarini kengaytiradi, diafilmlar ko‘rsatadi, kitoblar o‘qib beradi.

O‘yinni rivojlantirishda qishloq mehnatkashlari — sut sog‘uvchi, bog‘bonlar haqidagi hikoyalar bolalarga alohida ta’sir ko‘rsatadi, shu bilan birga ularda kattalar mehnatiga nisbatan qiziqish uyg‘otib, o‘yin mazmunini boyitadi. Tabiatshunoslik mazmunidagi ijodiy o‘yinlarni avj oldirish uchun sharoit yaratish ya’ni zarur o‘yinchoqlar — qishloq xo‘jalik mashinalari, hayvonlar va shu kabilar bilan ta’minlash darkor.

Ijodiy o‘yin turlaridan biri - tabiiy materiallar: qum, qor,loy, mayda toshchalar, so‘ta va shu kabilar bilan o‘ynaladigan o‘yinlardir. Materiallar yordamida bolalar ijod qilar ekan, ularning xususiyatlari va sifatlarini bilib oladilar. Har bir yosh guruhda yilning fasliga mos tabiiy material bilan o‘ynash uchun sharoit yaratiladi.Bular qum maydonchalari hamda qum stollari, qum va qor bilan o‘ynash uchun shakl to‘plamlari, odamlar va hayvonlarning rezinkadan yasalgan figuralari, uy, daraxtlarning fanerdan yasalgan siluetlari, butalar, shoxchalar, chakamug, metall karkaslar bo‘lib, bular yordamida figuralar yasaladi.

Tarbiyachi bolalarga o‘yin uchun tabiiy materiallarni tanlashda va ulardan foydalanishda yordam beradi hamda foydalanish usullarini ko‘rsatadi.

O‘yinchoqlar - bola hayotining dastlabki davrlaridan boshlab ularga yo‘ldosh quvonch manbaidir.O‘yinchoq bolaning o‘ynashi uchun mo‘ljallangan va boshqa maqsadlarda foydalanilmaydigan buyum hisoblanadi. Unda buyumlarning tipik xususiyatlari umumiy tarzda aks etadi.

Pedagog A.S.Makarenko, “O‘yinchoq o‘yinning “material asosi”, o‘yinchoq o‘yinni yaratishda ishtirok etadi, bolaning o‘ziga xos sherigi sifatida namoyon bo‘ladi, uning shaxsiga ta’sir ko‘rsatadi”, - deb ta’kidlaydi. Rus pedagoglari o‘yinchoq bolalarga atrofdagi mavjud voqelikni o‘rganishga yordam beradigan, ranglar, buyumlar ko‘lamini ularning materiallarini farqlash malakasini rivojlantiruvchi vosita deb ta’kidlab, bola dunyoqarashini kengaytirishdagi ahamiyatini ko‘rsatib berdilar.

Xalq pedagogikasida o‘yinchoqlarning butun bir tizimi ishlab chiqilgan bo‘lib, bular bolaning sensor qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. O‘yinchoqlar bolalarning nutqiy faolligini uyg‘otadi, luQat boyligini oshiradi, ularda tahlil qilish, yaxlit holatga keltirish, umumlashtirish, taqqoslash, tavsiflash, diqqatni jamlash kabi qobiliyatlarni rivojlantiradi.

O‘yinchoqlar bolalarda - ma’naviy-axloqiy tuyQularni (mehribonlik, avaylash, e’tiborlilik) shakllantiradi, atrof-muhitga ijobiy munosabatni uyg‘otadi.O‘yinchoqlar tanlashda bolaning yosh va individual xususiyatlari, qiziqishlari, istaklari hisobga olinadi. Maqsadga qaratilgan bunday yondoshuv - o‘yinchoq tanlashga bo‘lgan talabni yanada oshiradi. Asosan, pedagogik, gigienik, badiiy talab orqali o‘yinchoq tanlanadi.

Pedagogik talab.O‘yinchoq obrazi va mazmunining bola tarbiyasiga muvofiqligi; jamiyatimiz Qoyasi nuqtai nazariga mos kelishi, Qoyaviy jihatdan qimmatli bo‘lishi pedagogik talabning muhim belgisi hisoblanadi.O‘yinchoq bolada olijanob tuyQularni uyg‘otishi, boshqa millat bolalari bilan do‘stona munosabatlarni tarbiyalash, voqelikka nisbatan olijanob tuyg’ular uyg‘otishi, ijobiy axloqiy tajriba to‘plashga yordam berishi lozim. Bolaning faollikka bo‘lgan intilishini qoniqtirishi va uni uyg‘otishi kerak. Obrazli o‘yinchoq real haqiqatni ifoda etadi, buyum, uning xususiyatlari va hayotdagi ahamiyatini aks ettiradi.

O‘yinchoqning dinamiklik xususiyati undan ko‘p marotaba rejali tarzda foydalanish imkonini yaratadi. Bu xususiyatidan kelib chiqib, o‘yinchoqqa quyidagi talablar qo‘yiladi:

Gigienik talablar.O‘yinchoq qanday materialdan va rangdan tayyorlanganligi, bolaning hayotiga hech qanday xavf solmasligi, yaxshi tozalanishi mumkinligi asosiy talablardan hisoblanadi.

Badiiy talablar. SHakl, bo‘yoq va bezaklarning har tomonlama uyg’unlashuvi, bir- birini rang va shakl jihatdan to‘ldirib, ta’kidlab, o‘yinchoqning badiiy ifodaliligini oshiradi.O‘yinchoqlarning tuzilishi va bezalishi bolalarning turli yosh bosqichlarida idrok etish xususiyatlariga to‘la mos kelmog’i lozim.

To‘g‘ri tanlangan o‘yinchoq - bolaning jismoniy, axloqiy, aqliy va badiiy-estetik tarbiyasi rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bolani aqliy jihatdan tarbiyalashda didaktik

o‘yinchoqlarning butun bir tizimi katta ahamiyat kasb etib, sensor va nutq rivojiga ta’sir etadi, fikrlash jarayonlari va diqqatini tarbiyalaydi, buyum va uning xususiyatlariga, qurilishiga bo‘lgan qiziqish shakllanadi, bilimi,tushunchalari boyib boradi.

-O‘yinchoq bolani quvontiradi, atrofdagilarga nisbatan ijobiy munosabat hosil qiladi, birgalikda o‘ynash tuyQusini uyg‘otadi va ijobiy his-tuyg’ularni tarkib toptiradi. Axloqiy his-tuyg’ularni shakllantirishda qo‘g’irchoq muhim ahamiyatga ega. Milliy qo‘g’irchoq bolalarni boshqa millatga mansub bo‘lgan tengdoshlariga bo‘lgan ijobiy munosabatini tarbiyalash manbalaridan hisoblanadi. San’atni birinchi yorqin obrazli va eng tushunarli buyumi bo‘lgan o‘yinchoq estetik hislar va kechinmalarni uyg‘otadi, estetik tarbiyani to‘plashga yordam beradi va badiiy didni shakllantiradi. SHu o‘rinda bolalarga yaqin va tushunarli bo‘lgan xalq o‘yinchoqlarining ahamiyatini alohida ta’kidlash lozim.

O‘yinchoq bolalarni turli rang-barang harakatlarga undaydi va bolaning faol harakatga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi. Tezkor javob reaksiyasini, harakatlarning aniqligi va muvofiqlashtirishini rivojlantiradi.

Ilk yoshdagi bolalarga mo‘ljallangan ko‘p o‘yinchoqlar (shaqldoqlar, rezina koptokchalar, shaklchalar va boshq.) bolada ko‘rish va eshitish diqqatini rivojlantiradi, ushlash harakatlari va buyumli harakatlarni o‘stirishga yordam beradi.

O‘yinchoqlarning turlari va ko‘rinishlari bo‘yicha quyidagi turkumlarga ajratiladi:

• 
  Syujetli-obrazli;
  
• 
  texnika o‘yinchoqlari;
  
• 
  qurish-yasash, qurilish materiallari o‘yinchoqlari;
  
• 
  didaktik o‘yinchoq va o‘yinlar;
  
• 
  sport va harakatli o‘yinlar uchun mo‘ljallangan o‘yinchoqlar;
  
• 
  yiQma-bo‘linma o‘yinchoqlar;
  
• 
  teatr va dekorativ o‘yinchoqlar (soya va qo‘Qirchoq teatrlarining personajlari, dramalashtirilgan o‘yinlar uchun kiyimlar, archa o‘yinchoqlari);
  
• 
  o‘yinchoq-ermaklar;
  
• 
  ohang chiqaruvchi musiqaviy o‘yinchoqlar;
  
• 
  qo‘lbola o‘yinchoqlar va o‘yin materiallari, turli-tuman o‘yin jihozlari.
  
•