Microsoft Word Cаидов Лотин-new doc

 
Savol va topshiriqlar: 
1.
 
Turk xoqonligining tashkil topishini gapirib bering. 
2.
 
Turk xoqonligida ijtimoiy-iqtisodiy ahvol qanday bo‘lgan? 
3.
 
Ko‘chmanchi va o‘troq qabilalarning munosabati haqida nimalarni 
bilasiz? 
105
3.4. Ilk o‘rta asrlarda Tohariston 
O’quv maqsadi: 
Toharistonning chegaralari, siyosiy jarayonlar, 
davlat boshqaruv tizimi, qo’shni davlatlar bilan munosabatlari, iqtisodiy, 
ijtimoiy, madaniy va diniy hayot xususida tushunchalar berish va 
ko’nikmalar hosil qilish.
Tayanch tushunchalar: 
Balx sovutlari, Xo‘tan toshi, Son 10, Syuan 
Szan, temir darvozalar. 
Miloddan avvalgi I ming yillikdan IV asrgacha Baqtriya (tuyalar o‘lkasi) 
deb atalib kelgan davlat keyingi davrlarda Tohariston deb atala boshlandi. 
Tohariston nomi ilk bor 383 yildagi xitoy manbalarida uchraydi. Xitoy 
tarixchilari uni "Tuxolo" deb ataganlar. "Tohar" so‘zi "kidar" so‘zining buzib 
aytilgan shaklidir. Tohariston davlati tarkibiga qadimda hozirgi Janubiy 
Tojikiston Surxondaryo viloyati va Afg‘onistonning shimoliy viloyatlari 
hududlari kirgan. Ilk o‘rta asrlarda hukm surgan bu davlat hududi Qadimgi 
Baqtriya davlati hududi o‘rnida bo‘lgan deyish mumkin.
VI-VII asrlarda Toharistonning siyosiy, tarixiy muhim voqealarga 
boydir. Eftaliylar va turk qabilalari bilan janglar sosoniylarning mam-
lakatga bostirib kirishlari va mamlakat ichidagi o‘zaro urushlar Tohariston 
davlati tarixini murakkablashtirar edi. Xitoylik sayyoh Son Yu 519 yili Bo-
xo (Vaxan) shahrida bo‘lgan. Uning qayd etishicha, bu asrning tog‘lari 
juda baland bo‘lib, davlat hukmdori baland qurilgan shaharda yashagan. 
Xalqining kiyimi chiroyli bo‘lib, ko‘p qismi teridan tayyorlangan. Xitoy-
ning Suyshu sulolasi tarixi yozilgan tarixiy ko‘lyozmalar VII asrga oid 
bo‘lib, unda Tuxolo yani Tohariston aholisi eftaliylar bilan aralashib 
yashashi yozib qoldirilgan. 
Yana bir xitoylik sayyoh Syuan-Szan (629-646) Toharistonni to‘liq 
tasvirlagan. U Tohariston tarkibiga kirgan viloyat va shaharlarni atroflicha 
tasvirlagan. U Toharistonga "Temir darvozalar" deb ataluvchi shimol 
tomondan kelgan va Boysun tog‘laridan o‘tib kirib kelgan. Uning so‘zlariga 
qaraganda, Tohariston davlati shimoli-janubga nisbatan sharqdan g‘arb 
tomon uzunligi 3 baravar katta bo‘lgan. Syuan-Szan ma’lumotlariga ko‘ra, 
mahalliy hukmdor sulolasi yo‘q bo‘lganligiga ancha vaqt bo‘lib, viloyat 
hokimlari o‘z mulklarida mustaqil siyosat yuritar edilar. 
Mamlakat 27 ta viloyatlardan tashkil topgan bo‘lib, barchasi turklarga 
tobe edi. Syuan-Szyan o‘z qaydnomalarida quyidagi shaharlarni sanab o‘tadi: 
1.
Chag‘oniyon - Surxondaryo vodiysi va Hisor vodiysining g‘arbiy 
qismi. 
2.
Shuman - Hisor vodiysining sharqiy va markaziy qismlari. 

---

128
C) 654 yili; 
D) 805 yili 
63. Turk xoqonligi nechanchi yili ikki mustaqil davlatga bo’linib ketadi? 
A) 588 yili; 
B) 556 yili; 
C) 528 yili; 
D) 640 yili 
64. Sharqiy xoqonlik tashkil topgan hududni aniqlang? 
A) Mo’g’uliston; 
B) Tojikiston; 
C) Turkmaniston; 
D) Orolbo’yi 
65. G’arbiy xoqonlik tashkil topgan hudud? 
A) Yettisuv; 
B) Oltoy; 
C) Sharqiy turkiston; 
D) Orolbo’yi 
66. Turk xoqonligi davrida Zarafshon xududida vujudga kelgan yirik 
siyosiy uyushmani aniqlang? 
A) Kan; 
B) Dovon; 
C) So’g’d; 
D) Ustrushona 
67. Ellinizm davriga oid Oyxonim shahri harobalari qachon topib 
o’rganilgan? 
A) 1964 – 1965 yillarda fransuz arxeologlari tomonidan; 
B) 1974 – 1975 yillarda fransuz arxeologlari tomonidan; 
C) 1964 – 1965 yillarda rus arxeologlari tomonidan; 
D) 1974 – 1975 yilarda tus arxeologlari tomonidan 
68. Kushonlar davriga kelib qaysi vodiylarda butun boshli kanallar 
sistemalari vujudga keladi? 
A) Baxsh; 
B) Zarafshon; 
C) Xorazm; 
D) Barcha javoblar to’g’ri 
113
XULOSA 
Markaziy Osiyo insoniyat sivilizatsiyasining eng qadimgi o‘choqlaridan 
biri kishilik jamiyati taraqqiyotining ilk davrlari Ashel, Shel davriga oid 
manzilgohlarning topilishi mazkur mintaqa odamzod kelib chiqqan makon-
lardan ekanligini uzil-kesil isbotladi. O‘rta va so‘nggi paleolitga oid man-
zilgohlarning topilishi o‘lkada zamonaviy qiyofadagi odam shakllanganligini 
asoslab berdi. Shu asosda aytish mumkinki, Markaziy Osiyo insoniyat paydo 
bo‘lgan hududlardan biridir. Kishilik taraqqiyotining keyingi bosqichlari 
mezolit va neolit erasida muzlik davrining barham topishi natijasida minta-
qada ilk sivilizasion jarayonlar ya’ni ibtidoiy ziroatchilik va chorvachilik 
paydo bo‘ldi. Bu davrga kelib Markaziy Osiyoda uchta tarixiy-madaniy ma-
kon shakllandi. Ular Joytun madaniyati (dehqonchilik), Xisor tog‘oldi mada-
niyati (dehqonchilik va chorvachilik) va Kaltaminor madaniyati (markaziy va 
shimoliy hududlar, asoson, ovchilik va baliqchilik). 
Eneolit va bronza davriga kelib sug‘orma dehqonchilik, yer haydab 
ziroatchilik qilish va hunarmandchilikning rivojlanishi oqibatida aholining 
urbanizatsiya darajasi nihoyatda kuchaydi. Bu esa dastlabki shahar tipidagi 
aholi manzilgohlarining vujudga kelishiga olib keldi. Eramizdan oldingi 1 
ming yilliklarga kelib temirning kashf qilinishi ijtimoiy-iqtisodiy hayotda 
keskin, tub o‘zgarishlarga olib keldi. Ortiqcha mahsulotning paydo bo‘lishi 
aholi o‘rtasida mulkiy tabaqalanishning kuchayishiga, bir biridan farq 
qiluvchi ijtimoiy guruhlarning shakllanishiga va shu asosda tabaqaviy 
jamiyatning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Oxir oqibatda mulkdorlarga 
tayangan ilk davlat uyushmalari jamiyat boshqaruvi mahsuli sifatida tarix 
sahnasiga chiqdi. Eramizdan oldingi 1 ming yillikning birinchi yarmida, 
Ahamoniylar bosqiniga qadar, Markaziy Osiyoda yirik, qudratli davlatlar 
bo‘lganligini yaqindagina yurtimizda keng nishonlangan Samarqandning 
2750 va Qarshi shahrining 2700 yillligi, Avesto yaratilganligining 2700 
yiliklari yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Mintaqa nihoyatda qulay joyda joylashganligi, nihoyatda boyligi chet el 
bosqinchilarinin e’tiborini tortib kelgan. Xalqimiz uzoq yillar davomida 
Ahamoniylar, yunon-makedonlarga qarshi murosasiz kurashlar olib bordi. 
Antik davrga kelib Markaziy Osiyoda Sharqning qudratli davlatlari Qadimgi 
Xorazm, Yunon-Baqtriya davlati, Qang‘ va Kushon davlatlari paydo bo‘ldi 
va yuksaldi. Aynan shu davrda jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi 
bo‘lgan Buyuk Ipak Yo‘li paydo bo‘ldi. Ilk o‘rta asrlaga kelib, ichki 
ziddiyatlar va tashqi hujumlar natijasida mazkur davlatlar zavolga yuz tutdi. 
Xalqlarning buyuk ko‘chishi natijasi o‘laroq Markaziy Osiyo hududlariga 
ko‘chmanchi turkiy qabilalarning ommaviy kelib joylashishi, o‘troqlashishi 

---

114
yuz berdi. Aholining tilida, madaniyatida turkiylashuv elementlari kuchaydi. 
Buyuk turkiy davlatlar Xioniylar, Kidariylar, Eftalitlar va Turk xoqonligi shu 
jarayonlarning mahsuli sifatida tarix silsilasida o‘z o‘rnini egalladi. Shunday 
qilib, Markaziy Osiyo Arab xalifaligiga qadar uzoq va murakkab iqtisodiy, 
ijtimoiy va madaniy jarayonlar girdobida qoldi. 
127
56. Zardushtiylik dinini birinchi bo’lib qabul qilib, Zardushtga boshpana 
bergan hukmdor bu… 
A) To’g’ri javob D va C; 
B) Axamoniylar hukmdori; 
C) Vishtasp; 
D) Aryonam Vayjo qavisi 
57. Zardo’shtiylik dini qanday dinlar jumlasiga kiradi? 
A) Dualizmga asoslanga; 
B) Ko’pxudolilik; 
C) Yakkaxudolilik; 
D) Ateistik 
58. “Avesto”ning qismlari qanday ataladi? 
A) Nask; 
B) Yamna; 
C) Yasna; 
D) Gat 
59. Zardo’shtiylik dini bo’yicha muqaddas narsalar, bu… 
A) suv,olov, yer va havo; 
B) suv va havo; 
C) olov; 
D) yer va osmon 
60. Hozirgi Qozog’istonning janubi sharqida joylashib, Balxam ko’li, 
shimolda Sassiqko’l, janubda Tangritog’, janubi Jo’ng’or olotovi orasida 
joylashgan hududning qadimiy nomi? 
A) Yettisuv; 
B) Oltoy; 
C) Ustrushona; 
D) Sharqiy Turkiston 
61. VI asr o’rtalarida Oltoy, Janubiy Sibir, Yettisuv, sharqiy Turkiston 
hudularida vujudga kelgan davlatni aniqlang. 
A) Turk xoqonligi; 
B) Toxariston; 
C) So’g’d; 
D) Dovon 
62. Nechanchi yilda turkiylar tomonidan Movaraunnaxr egallanib, Buyuk 
Ipak yo’li ularning nazoratiga o’tadi? 
A) 571 yili; 
B) 671 yili; 

---

126
49. Tunyabg’u xoqon qachon vafot etgan? 
A) 618 yil; 
B) 630 yil; 
C) 620 yil; 
D) 616 yil 
50. Toza kumush pul birligi nima deb atalgan? 
A) D va B; 
B) draxmi diantrik; 
C) gurt; 
D) nokortik 
51. Ustrushona qaysi hududlarda joylashgan? 
A) Zarafshon va Qashqadaryo daryolari vohasidagi ba’zi bir hududlar; 
B) Jizzax va Xo’jand tumanlari tog’ va tog’ oldi hududlari; 
C) Toshkent vohasi 
D) Amudaryoning quyi oqimi 
52. Baqtriya joylashgan hududni aniqlang? 
A) Amudaryoning quyi oqimida, uning ikki tomonida joylashgan hudud; 
B) Koppettog’ning shimoliy yonbag’rlarida; 
C) Amudaryoning quyi oqimida; 
D) Murg’ob daryosi quyi oqimidagi Marv vohasi 
53. G’ildirak qachon paydo bo’lgan? 
A) er.avv.3 – 4 ming yillik; 
B) er.avv.III – II asrlar; 
C) er.avv.V – IV asrlar 
D) er.avv.II – I asrlar 
54. Birinchi g’ildirak qayerda paydo bo’lgan? 
A) Janubiy Turkmaniston; 
B) Shimoliy Afg’oniston; 
C) Qozog’izston; 
D) O’zbekiston hududlari 
55. Zardushtiylik dinining asoschisi Zardushtning ota – onasi to’g’ri 
ko’rsatilgan javobni aniqlang? 
A) Pourushaspa, Dug’dova; 
B) Pourushaspa, Dingilja; 
C) Vishtaspa, Dug’dova; 
D) Vishtaspa, Dingilja 
115