|
www.ziyouz.com
кутубхонаси
8
yuritishning kuchayish sabablari qalamga olingan, Xoja Ahror hayoti va faoliyatiga yangicha, xolisona
baho berish masalasi ta’kidlangan. Maqolada XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida N.I.
Veselovskiy, N.G. Malliskiy va V.L. Vyatkinlar tomonidan Xoja Ahror haqida aytilgan samimiy gaplar
alohida eslatilgan va ular ma’qullangan. Maqolada V.I. Vyatkinning 1904 yilda e’lon qilingan «Xoja
Ahror tarjimai holidan» maqolasidagi quyidagi fikrlar aynan Keltirilgan: (mazmunan tarjimasi) «Xoja
Ahrorning davlat arbobi sifatidagi xizmatlari eng avval shu bilan belgilanadiki, u Amudaryoning bu
tomonidagi hukmdorlar nazdidagi beqiyos ta’siridan foydalanib, arzimagan bahona bilan qardoshlar
o’rtasida qirg’in urushlarni boshlab yuborishga tayyor bo’lganlarni tinchlantirish, o’zaro urushlarni
to’xtatish uchun o’zining barcha imkoniyatlarini ishga solardi. U Samarqand, Toshkand va Farg’onada,
bu yerdagi tushunchaga ko’ra, nisbiy osoyishtalikni barqaror qilishga ko’maklashdi. Qayerda tinchlik
o’rnatish uchun kelishuv va inoqlikka ehtiyoj bo’lsa, Xoja Ahror o’sha yerga darhol borardi. Umuman
aytganda, Xoja Ahror, hukumat oldidagi favqulodda obro’sidan kelib chiqib, o’zining butun
imkoniyatlarini adolatning tantanasi uchun ishga solardi». Ko’rinadiki, V.L. Vyatkin bundan qariyb 90
yil oldin Xoja Ahror va uning mavqyei to’g’risida xolisona fikrlarni ayta olgan. Bu fikrlar asossiz
maydonga kelgan emas. Chunki O.I. Chexovich ta’kidlaganidek, V.L. Vyatkin Xoja Ahrorga
bag’ishlangan maqolalarini yozayotganda, uning zamondoshlari Mir Abdulavvalning «Masmuot»,
Muhammad Qozining «Silsilat ul-orifin», Ali Safiyning «Rashahot ayn ul-hayot», kabi asarlaridan
foydalangan ekan. Shunisi diqqatga sazovorki, O’rta Osiyo xalqlari tarixi, tillari, urf-odati, dini va
adabiyotini yaxshi bilgan V.L. Vyatkin yuqorida eslatilgan manbalarning ma’lumotlariga shubha bilan
qaramagan, ularni to’g’ri o’qiy olgan va sharhlagan.
A.N. Boldirev o’z maqolasida XX asrning boshida Xoja Ahrorni qoralashga intilish V.V. Bartold
ishlarida ko’zga tashlanganini uqdiradi.
O.D. Chexovichning ta’kidicha, V.V. Bartold Xoja Ahror haqida yozayotganda V.L. Vyatkin
maqolalaridan xabardor bo’lgan va u foydalangan manbalarga tayangan. (Samarkandskiye dokumenti
XV–XVI vv., s.17). Bas, shunday ekan, nega endi aynan bir manbalarga tayangan sharqshunosning
Xoja Ahror faoliyatiga baho berishi ikki xil?
Ma’lumki, V.V. Bartold Sharq xalqlari tarixini asl manbalar asosida chuqur o’rganib, bu sohada
katta obro’ga ega bo’lgan qomusiy muarrixlardan sanaladi. Bas, shunday ekan, Nega Xoja Ahror
faoliyatini baholashga kelganda qora buyoqdan ko’proq foydalanadi? Nega qariyb 80 yil bu qora
bo’yoqdan ko’pgina tadqiqotchilar, adib va yozuvchilar ham foydalanib keldilar. V.L. Vyatkinning bu
masalaga doir mulohazalari esa soyada qolib ketdi. Afsuski, A.N. BoldiRev bu masalani
oydinlashtirishga uncha o’rin ajratmagan. Bu o’rinda V.V.Bartold tomonidan bayon qilingan
mulohazalarning davrini nazardan kechirmoq ma’qul ko’rinadi. Ma’lumki, V.V. Bartoldning «Ulug’bek
va uning davri» risolasi 1915 yilning boshlarida yozilib, 1918 yilda nashr ettirilgan. Bu asarning
Tezislari esa 1915 yil 15 mart kuni o’qilgan «Ulug’bek va Xoja Ahror» ma’ruzasida bayon etilib, unda
Xoja Ahror va tarafdorlarining shariat uchun madaniyatga qarshi kurashi xalq manfaatlari yo’lida har
qanday zolimlarga qarshi kurash sifatida tuyulardi, degan g’oya olg’a surilgan edi. (V.V. Bartold.
Sochineniya. Tom II, chast 2, 167-bet, izoh). V.V. Bartold o’z mulohazalarini davom ettirib, yana shu
narsani ham ta’kidlaydiki, Xoja Ahror va uning tarafdorlari umumiy Tenglik uchun madaniyatga qarshi
kurash vahshiylikni joriy qilish ekanligini tushunmas emishlar. Shunday qilib, bu mulohazaning,
aytilish davriga e’tibor qilinsa, masala biroz oydinlashar degan umiddamiz. Ma’lumki, chor hukumati
o’z mustamlakalarida o’zini ilg’or va madaniyatli hukmdor tarzida ko’rsatishga intilar edi. Shuning
uchun mustamlaka xalqlarining har qanday noroziliklarini, jumladan, «Dukchi eshon» laqabi bilan
shuhrat qozongan mingtepalik Muhammad Ali Ismoil o’g’lining 1898 yilda chor hukumatining «o’z
istibdodi sarmoyasini quvvatlantirmoq uchun ham biz, Turkiston xalqini doimo asir, zalil va qul qilib
ishlatib Kelmoq maqsadi bilan ko’zimizning ochilishiga qarshi turganiga javoban ko’targan
vatanparvarlik isyoni (Fozilbek Dukchi eshon voqeasi. «Sharq yulduzi». 1991, 1-son, 146-bet,
Sirojiddin Ahmad sharhi), Birinchi jahon urushi bilan boshlangan har qanday noroziliklar ham
«madaniyatga qarshi kurash» tarzida qabul qilinib, bu kurashning boisi o’sha davrda mahalliy xalq
Buyuk ma’naviy murshid
Do'stlaringiz bilan baham: |
