|
www.ziyouz.com
кутубхонаси
7
895 hijriy yil deb ko’rsatilgan. Shu jihatdan bu ta’rixda («xuldi barin» – 896) ozgina tushunmovchilik
bo’lgan ko’rinadi. Bunday tushunmovchilik Xoja Ahror vafot etgan oyni ko’rsatishda ham uchraydi.
Jumladan, «Tarixi kasira»da Xoja Ahrorning vafoti 895 hijriy yilning rajab oyi shanba kunida deb
ko’rsatilsa, Xoja Ahrorning shogirdi va bu voqea (vafot) guvohi bo’lgan Muhammad Qozi shunday
yozadi: «Vafoti eshon (Xoja Ahror) dar shabi shanBe bistu nuhumi rabe’ ul avvali sanai xamsa va
tis’in va samona mia (895) bud», ya’ni Xoja Ahrorning vafoti 895 yilning 29 rabe’ ul avval oyi, shanba
kechasi sodir bo’ldi, deb yozadi. Agar 895 hijriy yilning rajab oyi 1490 melodiy yilning may-iyun
oylariga mos kelsa, rabe’ ul-avval oyi 1490 yilning yanvar-fevral oylariga to’g’ri keladi. Oyning kuni
ham 29 rabe’ ul-avval deb ko’rsatilgan ekan, bu 21 fevraldir. Bizningcha, bu masalada Muhammad
Qozi ma’lumotiga asoslansak ma’qul bo’ladi. Shuningdek, Abdurahmon Jomiyning «Xotimat ul-hayot»
Devonida Muhammad Qozining fikrini quvvatlaguvchi ta’rix (895) Keltirilgan va Xoja Ahror Rasululloh
vafot etgan oyi vafot etdi, deb ta’kidlangan (A. Jomiy. «Vasitat ul-iqd» va «Xotimat ul-hayot». M.,
1980. 306 bet, arab yozuvida). Ma’lumki, Rasululloh, ya’ni Muhammad payg’ambar 11 hijriy yil rabe’
ul-avval oyida – 632 Melodiy yilning iyun oyida vafot etgan (O.G. Bolshakov. Istoriya xalifata, 1989.
s.186). Xullas, Xoja Ahrorning vafot etgan vaqti 895 yil, 29 rabe’ ul-avval oyi, shanba Kechasi,
Melodiy yil hisobida 1490 yil 21 Fevral shanba Kechasidir.
Endi «Tarixi kasira» haqidagi mulohazalarimizni davom ettiramiz. Xoja Ahrori Valining nomi nihoyat
ehtirom bilan tilga olinib, u sulton ul-avliyo (Avliyolar sultoni) va muin ul-fuqaro (faqirlar madadkori)
tarzida tavsiflangan. Bu davrda Xoja Ahror haqida Muhammad Qozi, Mir Abdulavval hamda Ali Safiy
tomonidan yozilgan asarlar ham ma’lum va mashhur bo’lgan ekan.
Keyingi davrlarda Xoja Ahror va uning faoliyatini talqin etish, uni tanish qanday davom etdi. XIX
asrda yaratilgan turli xil manbalarda Xoja Ahror haqida ijobiy fikr yuritish holati ko’zga tashlanadi.
Jumladan, mashhur mojor olimi Hyerman Vamberi O’rta Osiyo, jumladan, Buxoroga qilgan sayohatlari
natijasida yozgan «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi» asarida Xoja Ahror haqida shunday yozadi:
«Xoja Ubaydulloh Ahror – Bahovuddin Naqshbandiy tariqatining muridi va eng muxlis murshidi.
Olim va mutasavvuf sifati bilan shu qadar buyuk hurmat va obro’ qozongan ediki, o’sha vaqtdagi
xonlar bir-biriga raqobat qilgandek uning husni tavajjuhiga noil bo’lishga intilar edilar. Shu holda ham
u go’yo Muhammad Payg’ambar tarafidan bayon qilingan «al-faqru faxri» (faqirlik mening faxrim)
so’ziga favqulodda rioya etib, Qorako’l yaqinida o’z qo’li bilan qo’sh haydab kambag’alday yashar edi.
Xoja Ahror Vali 895 (1489) yilda Qumagiron kentiga borgan paytda vafot etdi. Uning e’tiqodga doir
«To’hfai Ahror» nomli kitobi ko’p kishilar tarafidan hozirgacha o’qilmoqda va qabrini ziyorat qilish
uchun Samarqandga har tarafdan kishilar keladilar. (H. Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi.
Toshkent, 1990, 74-bet).
H.Vamberining ma’lumotida ayrim tahrirtalab joylar ham uchraydi. Jumladan, Xoja Ahrorning vafoti
yili hijriy 895 yil deb to’g’ri ko’rsatilgani holda, ammo Melodiy 1490 yil o’rnida 1489 yil deb yozilgan.
Yoki, Xoja Ahror «Qorako’l yaqinida o’z qo’li bilan qo’sh haydab, kambag’alday yashar edi» deb
yozilishi ham to’g’ri emas. Chunki uning asosiy umri Toshkent, Samarqand, Hirot, Buxoroda o’tib,
ammo uning Qorako’l va boshqa joylarda turg’un yashagani haqida ma’lumotga ega emasmiz.
Vamberi Xoja Ahror vafot etgan joyning nomini Qumagiron tarzida xato yozgan. Aslida u Kamongaron
bo’lishi kerak. Bundan tashqari H.Vamberi Xoja Ahrornipg «To’hfai Ahror» kitobidan xabar beradi.
Vaholanki, bizga ma’lum bo’lgan manbalarda Xoja Ahrorning «To’hfai Ahror» asari qayd qilingan
emas. Shunday bo’lsa-da, H.Vamberi ma’lumotining muhim tomoni Xoja Ahrorning XIX asrdagi
shuhrati hamda unga nisbatan xalq ehtiromining guvohi bo’lib, o’z taassurotlarini qog’ozga
tushirganidir.
XIX asr oxirlari va XX asrda Xoja Ahror haqida e’lon qilingan ishlar va ularning mohiyati professor
A.N. Boldirevning «Yana Xoja Ahror masalasiga doir» nomli maqolasida ancha batafsil yoritilgan.
(«Duxovenstvo i politicheskaya jizn na Blijnem i SRedNem VostoKe v Period Feodalizma», maqolalar
to’plami, Moskva, 1985, 47-62 Betlar). A.N. Boldirevning bu maqolasi Xoja Ahror haqida batafsil so’z
yuritish ancha qiyin bo’lgan bir davrda maydonga kelib, unda Xoja Ahror to’g’risida salbiy so’z
Buyuk ma’naviy murshid
Do'stlaringiz bilan baham: |
