Microsoft Word boshqaruv hisobi doc

4.5. Бизнес таркибини ўзгартириш бўйича қарор қабул 
қилишда бошқарув самарадорлигини баҳолаш 
Корхоналарда бизнес таркибини ўзгартириш бўйича оқилона бошқарув қарорлари 
қабул қилиш бошқарув тизими самарадорлигини таҳлил қилишга бевоситабоғлиқ. 
Бозор муносабатлари шароитида хўжалик юритувчи субьектлар бошқаруви 
самарадорлигини 
ошириш 
мамлакат 
иқтисодиётини 
истиқболли 
ривожлантиришнинг 
муҳим 
омили 
ҳисобланади. 
Мазкур 
ҳолатда 
корхоналарнинг молиявий-хўжалик фаолияти ички ва ташқи омиллар таьсирида 
такомиллашади. Улар олдига ўз фаолиятларини бозор тамойилларидан келиб чиққан 
ҳолда ташкил этиш талаби қўйилади. 
Бу каби талаблар корхоналарга харидорлар эҳтиёжларини оптимал даражада 
қондириш, сифатли ва рақобатбардош маҳсулотлар тайёрлашни йўлга қўйиш, ишлаб 
чиқариш 
самарадорлигини 
оширишга 
йўналтирилган 
ҳамда 
ташқи 
муҳит 
ўзгаришларига мослашувчан бошқарув тизимини вужудга келтиришни тақозо этади. 
Ишлаб чиқариш самарадорлигини таьминлашда бош қарув самарадорлиги 
алоҳида ўрин эгаллайди, чунки ҳар бир иқтисодий тизим ва жараён самарали 
бошқаришни талаб қилади. Иқтисодиётнинг бошқариш самарадорлиги дейилганда, 
авваламбор, бошқариш жараёнининг натижавийлиги тушунилади.
Агар корхона бошқарув фаолиятининг натижавийлиги ходимлар фаолиятининг 
пировард натижавийлиги билан тўғри келса, бошқаришда мураккаб, кўп қиррали 
обьектни баҳолаш бўйича тўлиқ (умумий) ёки шаклан самарадорлик юзага келади
Самарадорлик 
ижтимоий-иқтисодий 
категория 
сифатида 
бошқарувнинг 
барча томонларини қамраб олади ва иқтисодий, ташкилий, маркетинг ҳамда 

---

71
бошқа муносабатларни ифодалайди. Бошқарув самарадорлиги бошқарувнинг ўзига 
эмас, балки ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга хизмат қилиши зарур. Бу 
ҳолат бошқарув ва ишлаб чиқаришни бир-биридан ажратиб бўлмаслиги, бироқ бу 
яхлитликда ишлаб чиқариш устувор ҳисобланиши лозимлиги билан изоҳланади. 
Иккинчидан,бозор иқтисодиётига ўтиш фақат ишлаб чиқа-ришни эмас,балки 
корхона фаолиятининг бошқа жиҳатлари, хусу-сан, бозорларни ўрганиш, ходимлар ва 
молияни бошқариш кабилар-нинг самарадорлигини оширишни ҳам талаб этади. Шу 
сабабли, бошқарув самарадорлиги деганда, пировард натижада обьектни яхлит тизим 
сифатида оқилона фаолият кўрсатиши ва унинг ривожланишини таьминлайдиган 
бошқаришни тушуниш зарур. 
К ор х она бо шқа р уви са мар ад ор ли гин и та ьми нла шда уни нг у сл убий жиҳатдан мезо н 
ва кўрсаткичлари ани қланиши алоҳида аҳамиятга эга. Бу кўрсаткичларни аниқлаш учун 
бошқарув тизими самарадорлигининг таҳлилини ўтказиш лозим. Чунки ўтказиладиган 
таҳлил қанчалик чуқур ва сифатли бўлса, бош қарув самарадорлигининг обьекти в 
баҳоланишигрф шунчалик ижобий таьсир кўрсатади. Мазкур таҳлил жараёнида 
аниқланган* мезон ва кўрсаткичлардан фойдаланиб бошқарув самарадорлигига баҳо 
берилади. қуйидаги чизмада бошқарув тизими самарадорлигини таҳлил қилиш модели 
келтирилган
Ушбу таҳлил блоклари ўртасидаги мутаносибликни таьминлаш бошқарув тизими 
самарадорлиги таҳлилини сифатли ва ишончли ўтказишни таьминлайди. 
Шуни таькидлаш зарурки, муайян обьектнинг бошқарув самарадорлигига баҳо 
бераётганда унинг ўзига хос хусусиятлари инобатга олиниши зарур. Масалан, қишлоқ хўжалиги 
тармогьига тегишли хўжалик юритувчи субьектларда ишлаб чиқаришнинг ўзига хос 
хусусиятлари қуйидагилардан иборат: 
— субьектларнинг стратегик аҳамиятга молик эканлиги; 
— ишлаб чиқаришда қишлоқ хўжалиги ва саноат тармогьи 
хусусиятларининг уйгьунлашганлиги. Жумладан, саноат ишлаб чиқаришида 
маҳсулот таннархининг асосий қисмини хомашё ташкил етади, яьни, бунда материал 
сигьими юқори; 
— қишлоқ хўжалик корхоналари ишлаб чиқаришига табиий иқлим 
омилларининг бевосита таьсир этиши. 
Бундан ташқари, хўжалик юритувчи субьектларда бошқарув самарадорлигини 
ҳаққоний баҳолаш қуйидаги тамойилларни ҳисобга олишни тақозо қилади: 
— тезкорлик ҳамда бошқарув жараёни мақсад ва вазифаларини бозор иқтисодиёти 
талабларини эьтиборга олган ҳолда амалга ошириш; 
- фойдалилик ва бошқарувнинг ташкилийлиги, яьни, ишлаб чиқариш ҳамда корхона 
бошқарувининг ўзаро мувофиқлигини таьминлаш; 
— тежамкорлик ёки натижавийлик, яьни, бошқарувни имкон даражада кам меҳнат, моддий 
ва молиявий хараж атлар сарфлаш орқали ташкил этиш. 
Юқоридагиларга асосланиб хўжалик юритувчи субьектлар бошқаруви самарадорлиги 
мезонларини қуйидагича ифодалаш мумкин: 
— ишлаб чиқаришнинг юқори даражадаги самарадорлиги; 
— бозордаги улушнинг ортиши; 
— харажатлар даражаси; 
— ташқи муҳит билан ўзаро алоқадорлик даражаси; 
— бошқарув қарорлари қабул қилишнинг тўғрилиги ва тезлиги; 
— тизимнинг ўз-ўзини тартиблаш ва ташкил этиш имконияти. 
Бу мезонлардан келиб чиқиб бошқарув самарадорлигини баҳоловчи кўрсаткичлар тизимини 
қуйидагича асослаш мумкин (4.5-жадвал): 
Ушбу кўрсаткичлар хўжалик юритувчи субьектнинг нафақат ички самарадорлиги, балки 
ташқи самарадорлигини ҳам ўзида акс эттиради. 

---

72
Бизнесни марказлаштирилмаган ҳолда бошқариш йирик корхоналарда бошқарувни кичик 
ва ўрта бизнес субьектлари бошқаруви каби ташкил этишни англатади. 
Бошқарув 
тизимини 
бундай 
тартибда 
шакллантиришнинг 
афзаллиги 
йирик 
корхоналарнинг даромади юқорилиги ва уларни ишсизлик даражасини пасайтиришга 
кўмаклашиши билан ифодаланади. 
Бизнесни амалга оширувчи шахс бизнес субьекти ёки бизнесмен, деб аталади. Бизнес 
хўжалик юритувчи субьектларда ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш, жумладан, 
маҳсулотлар ишлаб чиқариш, ишлар бажариш, хизматлар кўрсатишдан иборат фаолият 
мажмуини ифодалайди. 
Иқтисодиётда кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш асосий масалалардан бири ҳисобланади. 
Кичлк ва ўртабизнесни давлат томонидан қўллаб-қуwатланиши ҳар бир мамлакатдаги майжуд 
иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муҳитга боғлиқ болади. 
Ҳозирги пайтгача республикарнизда кичик ва ўрта бизнесни истиқболли ривожлантириш 
борасида кўпгина амалий ишлар қилинди, жумладан, уни бевосита қоилаб-қуwатловчи қуйидаги 
махсус қўмита ва кенгашлар ташкил этилди: 
— ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги ислоҳотлар ва инвестициялар 
бўйича идоралараро мувофиқлаштирувчи кенгаш; 
— Олий Мажлиснинг иқтисодий ислоҳотлар ва тадбиркорлик бўйича, қўмитаси; 
— ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг реструктуризация 
хусусийлаштириш қўмитаси; 
— Давлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш қўмитаси ва ҳ.к.
— Ушбу давлат органларининг муҳим вазифаси кичик ва ўрта бизнес субьектларини 
давлат томонидан қўллаб-қувватлаш ҳамда рағбатлантириш дастурини ишлаб чиқиш 
ва амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар кўриш ҳисобланади. Шунингдек, маҳаллий 
органлар, ҳокимликлар ҳам ўз ҳудудий хусусиятларига асосланган ҳолда, кичик 
ва ўрта бизнес субьектларини ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқиб, амалга 
оширадилар. Мамлакатимизда кичик ва ўрта бизнес субьектларини ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя 
қилиш мақсадида "Корхоналар тўғрисида", "Мулкчиликтўғрисида", "Кичик ва хусусий 
тадбиркорликнинг ривожланишини рағбатлантириш тўғрисида"ги ўзбекистон 
Республикаси қонунлари ҳамда "Хусусий тадбиркорлик тўғрисида"ги Низом қабул қилинди. 
Еичик 
ва 
ўрта 
бизнес 
(KO’B) 
субьектларини 
ҳукумат 
томонидан 
қоилаб- 
қуwатлашнинг асосий жиҳатлари қуйидагилардан иборат: 
; 
— KO’B ларни ривожлантиришнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш; 
— KO’B ларда замонавий, рағбатлантирувчи бошқарув тузилма-сини барпо қилиш; 
KO’B ларга моддий-техника базани шакллантиришда ёрдам бериш; 
— КўБларни ишончли ахборот манбалари билан таьминлаш. 
Ушбу меьёрий ҳужжатлар республикамиз иқтисодиётида марказлаштирилмаган 
бошқарувни йўлга қўйиш, бу жараёнда кичик ва ўрта бизнес корхоналарининг аҳамиятини 
оширишга хизмат қилади. 
Ишлаб чиқаришни марказлаштирилмаган ҳолда бошқаришнинг муҳим шарти 
иқтисодиётда янги ишлаб чиқариш бирликларини вужудга келтириш ҳисобланади. Бунда 
хўжалик юритувчи субьектлар юридик жиҳатдан мустақил ёки мустақил бўлмаслиги 
мумкин. 
ўзбекистон Республикасининг 2000-ждл 25 майда янги таҳрирда қабул . қилинган 
"Тадбиркорлик фаолияти эркинлиги кафолатлари тўғрисида"ги" қонимининг (2001-йил 12 
майдаги ўзгартишлар билан) 5-моддасига мувофиқ республикамизда кичик ва ўрта бизнес 
субьектларининг қуйидаги шакллари ф 
мавжуд: 
—юридик шахс бўлмаган, хусусий тадбиркорлик билан шугьулланувчи алоҳида жисмоний 
шахс;

---

73
— микрофирмалар - мулкчилик шаклидан қафи назар ўзининг ўртача йиллик бандлик 
ҳисобига эга ишлаб чиқариш тармоқларида 10 кишигача ишчиси боиган, савдо, хизмат ва 
бошқа ишлаб чиқаришдан ташқари соҳаларда 5 кишигача исбчиси боиган корхоналар; 
— кичик корхона — мулкчилик шаклидан қатфи назар, ўзининг йирик бандлик ҳисобига эга, 
саноат соҳасида банд боиган, таркибида 40 кишигача ишчиси боиган, қурилиш, қишлоқ 
хўжалиги ва бошқа ишлаб чиқариш тармоқларида таркибида 20 кишигача ишчиси бўлган, 
фан, фанга хизмат кўрсатиш, чакана савдода таркибида 10 кишигача ишчиси болган 
корхона; 
— ўрта корхона - мулкчилик шаклидан қатфи назар, ишлаб чиқариш соҳасида 100 кишидан 
ошмаган, қурилишда 50 киши, қишлоқхўжалигида, бошқа ишлаб чиқариш тармоқлари, улгуржи 
савдода 30 киши, чакана савдо, хизматлар соҳаси ва бошқа ишлаб чиқаришдан ташқари 
тармоқларда 20 кишидан иборат ишчиси бўлган корхоналар. 
Халқаро тажрибанинг тасдиқлашича, кичик бизнес субьектлари йирик бизнес кўмаги 
остида самаралироқ фаолият юритади, чунки йирик корпорациялар технологик 
жараёнларнинг маромийлигини таьминлайди. 
Кичик бизнес субьектлари бошқарувда бир қатор ижобий устунликларга 
эгажумладан: 
— бошқарув қарорлари қабул қилишнинг тезкорлиги ва ихчамлигига еришилади; 
—юқори сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш, уларнинг 
таннархини пасайтириш, хомашё ва ресурслардан самарали фойдаланишда йирик 
бизнесга қараганда кичик Ҳзнес субьектларининг имконияти юқори; 
— кичик бизнес субьектларида янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқариш, 
илмий-техникавий янгиликларни амалиётга қисқа муддатларда жорий этиш мумкин; 
—иқтисодиётда рақобатчилик муҳитинд шакллантиришга кўмаклашади; ь — бозор 
талабларига, рақобатбардошлик шартларига тезроқ мослашилади; 
— қўшимча ишчи ўринларини юзага келтиради ва ҳ.к. 
Бизнесни марказлаштирилмаган ҳолда бошқариш зарурияти корхона иқтисодий 
ночорлик ҳолатига тушиб қолганда, яьни, унинг кредиторлар олдидаги ўз мажбуриятларини 
белгиланган муддатларда бажара олмаслик ҳолларида ҳам юзага келади. 
Корхоналарда бошқаришнинг мазкур тартибини самарали жорий этиш уларда 
бухгалтерия ҳисоби тизимини такомиллаштиришга бевосита боғлиқ. Бунда корхонанинг 
ҳисоб 
тизимини 
харажатлар 
ва 
жавобгарлик 
марказлари 
устидан 
ҳамда 
режалаштирилган кўрсаткичлардан четланишлар бўйича тезкор назорат ўрнатиш, 
шунингдек, бўлинмалар ўртасида трансферт баҳоларни тўғри шакллантириш, улар 
молиявий-хўжалик фаолиятини батафсил акс эттирадиган сегментар ҳисоботларни 
тузишга имкон бериши талаб қилинади.