Microsoft Word boshqaruv hisobi doc

3.5. "ЖИТ" тизими бўйича бошқарув ҳисобини ташкии этиш 
Корхоналар фаолиятида ишлаб чиқариш харажатларини мақбул даражада камайтириб, 
бозорбоп ва рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш муҳим аҳамиятга эга. 
Шу сабабли, хўжалик юритувчи субьектларда ишлаб чиқаришни бошқариш ва 
меҳнатни ташкил қилишда ривожланган мамлакатлар амалиётида фойдаланилаётган 
илғор усуллардан бири саналган" ЖИТ
М
(" Жуст-ин-тиме" яьни "Аниқ муддатда") 
тизимини қоллаш ижобий самара беради. 
Бошқарув ҳисобини юритишнинг "ЖИТ" тизими ХХ асрнинг 70-йилларида Японияда 
"Тоёта" компаниясида жорий қилинди ва "Канбан", яьни, "Карточка" ёки ёзувнинг визуал 
тизими маьносида қоиланилиб келинмоқда. Шунингдек, ҳозирги вақтда бу тизимдан 
жаҳоннинг 
саноати 
ривожланган 
кўпчилик 
мамлакатларида 
муваффақиятли 
фойдаланилмоқда. 
"ЖИТ" тизимининг муҳим хусусияти маҳсулотларни йирик туркумларда ишлаб 
чиқаришдан воз кечиш, бунинг ўрнига узлуксиз, буюртма олинган вақтдан бошлаб 
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳисобланади. Мазкур тизимнинг асосий мақсади барча ортиқча 
харажатларни бартараф қилиш ва корхонанинг ишлаб чиқариш қувватларидан 
унумли фойдаланишни таьминлашдир. 
Ушбу тизим "маҳсулотни унга талаб бўлгандагина ишлаб cбиқариш", "фақат 
харидорнинг буюртмаси бўйича ишлаб чиқариш" каби тамойилларга асосланади, бу эса 
маҳсулот (иш ва хизмат)га болган талабни ҳар доим таклиф билан таьминлашга хизмат 
қилади. 
" ЖИТ" тизимида ишлаб чиқариш цехлари ва бўлинмалари майда-майда уркутн 
буюртмаиар билан таьминланади ҳаинда доналаб маҳсулот ишлаб чиқариш 
бошланади. Бу тизим қўлланилганда корхонада товар-моддий заҳираларининг 
меьёридан ортиқчасини мавжуд бўлиши салбий ҳолат ҳисобланади. Сабаби, уларни 
сақлашга ортиқча харажатлар талаб этилади, шунингдек, моддий заҳираларнинг 
тўпланиб қолиши ва молиявий ресурсларнинг ҳаракациз туриши корхона 
фаолияти самарадорлигини сўндиради ва рақобатбардошлигини сусайтиради. 
Бу тизимда ишлаб чиқариш жараёнида муомалаларнинг қатфий кетма-кетлиги 
таьминланиб, деталлар, қисмлар ва материаллар фақат фойдаланиш зарурияти 
туғилгандагина харид қилинади. 
"ЖИТ" ҳисоб тизими ишлаб чиқарилаётган туркум миқдорини, тугалланмаган 
ишлаб чиқариш қолдиғини камайтириш, товар-моддий заҳиралари ҳажмини энг кам 
даражага келтириш ва ишлаб эҳиқариш буюртмаларини ойлар ва ҳафталар бўйича 
эмас, балки кунлар ва соатлар бўйича бажаришни кўзда тутади. 
Ушбу тизимни қўллаш вақтида корхона харажатларининг бир қисми бевосита 
доимий харажатлар гуруҳидан ўзгарувчан харажатлар таркибига ўтади. Натижада, 
маьмурий харажатлар камайиб, бўлинмаларнинг ўз фаолиятлари натижалари учун 
жавобгарлиги, ўз навбатида эса моддий манфаатдорлиги ҳам ортади. Масалан, 
"ЖИТ" тизими бўйича ишлаб чиқаришни ташкил этиш шароитида ишлаб чиқариш 
линияларида ишчилар техник хизмат, таьмир ва созлаш ишларини ҳам бажаришлари 
керак бўлади, аслида буларни бошқа ишчилар бажаришлари ва билвосита 
харажатларга киритишлари лозим эди. Бу ҳолат маҳсулот бирлиги таннархининг 
аниқлигини оширишга имкон беради. 
"ЖИТ" тизимини қўллаш хизмат сифатини кўтаришга ва баҳони аниқ белгилашга 
имконият туғдиради, ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш жараёнини 
соддалаштиради, маҳсулот сифатини яхшилаш, аньанавий бошқаришда менежерларга 
ёрдам беради. Бу жараённинг соддалашиши ишлаб чиқариш ҳисоби тизимини баҳони 
бошқариш тизимига айлантиради. " ЖИТ" ҳисоб тизимида материаллар ва тугалланмаган 

---

38
ишлаб чиқариш ҳисоби битта яхлит счетда олиб борилади. Бундай шароитда материаллар, 
омбордаги заҳиралар устидан назорат учун алоҳида счетдан фойдаланиш ўз 
долзарблигини ёьқотади. 
ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисобининг 21-сонли миллий стандартига 
биноан моддий бойликлар ҳаракати бўйича бухгалтерия ёзувлари қуйидаги тарзда 
амалга оширилади: 
1. Пудратчилардан моддий заҳираларнинг келиб тушиши: 
Дебет — "Материаллар ҳисоби" счетлари. 
Кредит — "Мол этказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счетлар" счети.
2. Товар-моддий заҳиралар омборхонадан ишлаб чиқаришга берилди: 
Дебет — "Асосий ишлаб чиқариш" счети. 
Кредит—"Материаллар ҳисоби" счетлари. 
3. Тайёр маҳсулотлар омборга қабул қилинди: 
Дебет — "Тайёр маҳсулотлар ҳисоби" счети. 
Кредит—"Асосий ишлаб чиқариш" счети. 
4. Тайёр маҳсулотларни жўнатиш ва сотиш: 
Дебет — "Cотилган маҳсулот (иш, хизмат) таннархи ҳисоби" счети. 
Кредит — "Тайёр маҳсулотлар ҳисоби" счети. 
Кўплаб фирмалар сотиб олишни ташкил этишда материалларни харид қилиш 
баҳосидан четланишлар ҳисобига асосий ғтиборни қаратади. Тегишли чегиришлар 
билан катта миқдордаги материалларни сотиб олиш ёки паст сифатли маҳсулот сотиб олиш 
ҳисобига, одатда, ҳисоб-китоб баҳосидан мақбул тарзда четланишларга эришилади. "ЖИТ" 
ҳисоб тизими шароитида эса фақатгина сотиб олиш баҳолари даражасига эмас, балки 
материалларнинг сифатига, нафлилигига ва умумий қийматига катта эьтибор берилади. 
Ишлаб чиқариш аньанавий ташкил этилган кўплаб корхоналарда бошқарув ҳисоби 
соҳасидаги муаммоларнинг аксарият қисми меҳнат ва бошқа харажатлар бўйича 
норматив харажатлар ҳисобини жорий этиш, шунингдек, улар бўйича четланишлар 
ҳисобини юритишни ташкил қилади. "ЖИТ" ҳисоб тизими бўйича ишлайдиган 
компанияларда "ишчи кучи ва қўшимча харажатлар бўйича четланишлар ҳисобига 
эьтибор сусаяди. Четланишлар таҳлилидан фойдаланиш корхона даражасида сақланиб 
қолади, бироқ ҳар бир муайян ҳодиса учун четланишларнинг мутлақ аҳамияти нуқтаи-
назаридан асосий эьтибор ишлаб чиқариш жараёнини ривқжлантиришнинг малум 
тенденциялари ҳисобига ўтади". 
Ҳисобнинг аньанавий тизимида билвосита харажатларга киритиладиган кўпгина 
харажатлар "ЖИТ" ҳисоб тизимида бевосита харажатлар таркибига киритилади (3.3-
жадвал). 
Бундан ташқари, ишлаб чиқариш самарадорлигининг эьтироф этилган аньанавий 
кўрсаткичлари (масалан, маҳсулот ишлаб чиқариш нормасининг бажарилиши ва 
ускуналардан фойдаланиш коеффициенти)" ЖИТ" ҳисоб тизимидаги баҳони бошқариш 
тамойиллари доирасига киритилмайди. Бундай номувофиқлик: 
1) корхонанинг режалаштирилган зарурий эҳтийқжларини инобатга олмасдан моддий 
бойликлар заҳираларини ортиқча тўпланишига сабаб болади; 
2)меьёрий кўрсаткичлар асосида самарадорликни баҳолаш натижасида сотиш ҳажми 
ва маҳсулот сифатига қараганда ишлаб чиқариш ҳажмининг устуворлигига бўлган 
эьтиборни кучайтиради. 
"ЖИТ ҳисоб тизими қуйидаги кўпгина афзалликларга эга: