Microsoft Word boshqaruv hisobi doc

5.2. Бош бюд же т, ун и н г тар ки би ва тузиш тар ти би !

---

85
Хўжалик юритувчи субьектларда бюджетлаштириш жараёни бошбюджетни 
тузишдан бошланади. Уни тузиш қуйидаги тўртта асосий босқичга ажратилади
в) ишлаб чиқариш хусусиятига эга устама харажатлар сметаси 
г) маьмурий-бошқарув харажатлари сметаси. 
Бош бюджетни тузишнинг якуний босқичи кутилаётган фойда ёки зарар тўғрисидаги 
умумлаштирилган сметани тузиб чиқиш ҳисобланади. 
Мазкур смета қуйидаги кўрсаткичларни ўзида акс эттиради: 
а) маҳсулотлар сотиш, ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишдан олинган 
даромадлар; 
б) ишлаб чиқаришга сарфланадиган хомашё ва материаллаф харажатлари; 
в) асосий ишлаб чиқаришда банд болган ходимларнинг меҳнат ҳақи харажатлари; 
г) ишлаб чиқариш хусусиятидаги устама харажатлар; 
д) сотилган маҳсулотлар таннархи; 
е)сотишвамаьмурий-бошқарувхаражатлари; 
з) ишлаб чиқаришдан кутилаётган фойда ёки зарар. 
Корхонанинг бош бюджети операцион, инвестиция ва молиявий бюджетлардан ташкил 
топади (5.2.-чизма). 
Операцион бюджетнинг асосий мақсади молиявий маблағларнинг тахминий манбалари ва 
улардан фойдаланиш йўналишларини белгилаб беришдир. Уни ишлаб чиқиш сотишлар 
режасини тузишдан бошланади. Ишлаб чиқариш ҳажми, таннарх, фойда каби корхонанинг 
бошқа барча иқтисодий кўрсаткичлари сотиш ҳажми ва таннархига боғлиқ бўлади. 
Шунингдек, корхона молиявий-хўжалик фаолиятининг алоҳида тамойиллари ва 
босқичларини тавсифловчи махсус техник-иқтисодий кўрсаткичлар (TIK) ҳам операцион 
бюджет орқали акс эттирилади. Бунда маркетинг бўлимининг маьлумотлари асосий ахборот 
манбаи ҳисобланади. Корхонанинг операцион бюджетида даромадлар ва харажатлар миқдор 
ҳамда қиймат кўринишида ифодаланади. 
Операцион бюджетни тузишда қуйидаги бюджетлардан фойдаланилади: 1. Ишлаб чиқариш 
бюджети; 
2. Товар-моддий захиралар ва асосий воситаларни сотиб олиш бюджети; 3. Тайёр 
маҳсулотлар захиралари бюджети; 4. Давр харажатлари бюджети: 
сотиш харажатлари бюджети; 
маьмурий харажатлар бюджети. 
Сотиш харажатлари бюджети стратегик режалаштириш асосида харидорлан имконияти ва 
маҳсулотлар ҳажмини эьтиборга олиб вертикал ҳамда горизонтал тартибда тузилади. Кўпгина 
ҳолларда сотишлар ҳажми майжуд ишлаҳф чиқариш қуввати билан белгиланади. 
б) бевосита ва билвосита таьсир қиладиган омиллар жуда кўп. Бу омилларга 
қуйидагилар киради: 
— рақобатчиларнинг фаолияти; 
— миллий ва жаҳон бозоридаги умумий ҳолат; 
—харидорлар ва мол этказиб берувчиларнинг молиявий барқарорлиги; 
— реклама ва бошқа ҳамкорлик хизматларининг самарадорлиги; 
— баҳо сиёсати; 
— маҳсулотнинг рентабеллиги. 
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда сотиш бюджетини тузишда 
қуйидаги икки усулдан фойдаланилади: 
— статистик прогноз (умумиқтисодий шароитлар, бозор коньюнктураси 
кабиларнинг графикли математик таҳлили); 
— експертлар баҳоси (сотиш бўлими мутахассислари ва менежерларнинг 
фикрларини умумлаштириш асосида). 
Сотишларнинг режалаштириладиган ҳажми белгиланганидан кейин ишлаб 
чиқариш бюджети, унинг асосида товар-моддий захиралари ва асосий 
воситаларни сотиб олиш, маьмурий харажатлар бюджетлари тузилади. 

---

86
Инвестиция бюджети корхонанинг бюджет давридаги капитал харажатлари ва 
узоқ муддатли молиявий қўйилмалари режаси ҳисобланади. Ушбу бюджет тури 
жорий даврдаги ишлаб чиқариш эҳтиёжлари (асбоб-ускуналар сотиб 
олиш ва ҳ.к.) ҳамда бюджет давридан четга чиқувчи узоқ муддатли харажатлар 
(капитал қурилиш, корхонани модернизация қилиш ва шу каби)ни ўз ичига олади. 
Инвестиция 
бюджетида 
корхонанинг 
бюджетлаштириш 
давридаги капитал қўйилмалари ва узоқ муддатли молиявий қўйилмалари 
режалаштирилади. 
Корхона бош бюджетининг муҳим таркибий қисми молиявий бюджет 
ҳисобланади. Унинг ёрдамида сотишлар ҳажми ва таннархи, даромадлар ва 
харажатларнинг нисбати, соф фойда, ўз маблағларидан фойдаланиш, 
инвестиция қўйилмаларининг қопланиш муддати ва бошқалар ҳақида тоииқ 
ахборот олинади.
Молиявий бюджет амалиётда "Пул маблагиари ҳаракати бюджети" деб ҳам 
номланиб, 
унинг 
таркибига 
корхонанинг 
бюджет 
давридаги 
пул 
маблаглармингкиримивачиқими, 
айланмамаблағларҳаракати 
бюджети, 
шунингдек, тахминий бухгалтерия баланси (корхонанинг молиявий аҳволи 
тўғрисидаги ҳисобот) киради
Жадвал малумотларидаги ҳисобот даври охирига пул маблағларининг 
ижобий қолдиғи 1740,0 минг сўмни ташкил этганлиги корхонанинг ишлаб 
чиқариш қуwатларини оширишга имконияти майжудлигини кўрсатади.5.1.-