Microsoft Word Batirova Gulnoza 14 betlik titul doc
Bitiruv malakaviy ishni DAK tomonidan baholash mezonlari
Download 0,76 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari haqida
|
Baholanadigan bo‘lim lar Eng yuqori ko‘rsatkich ball hisobida 1 BMI ning “Kirish” qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalarning yoritilishi 10 2 Ishning asosiy
(tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos xolda bajarilishi 35 3 “Xulosa” qismida ilmiy-nazariy va amaliy
tavsiyalarning mavjudligi 10 4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish 15 5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi. Ishni
bajarishda grammatika qoidalariga amal
qilinganligi 10 6 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi 15 7
konferentsiyalarda ma’ruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi 5 Eslatma: har bir kafedraning xususiyatlari e’tiborga olingan holda baholash mezonlariga o‘zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq. Urganch Davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti “Kimyo” yo‘nalishining bitiruvchisi Batirova Gulnoza Adamboy qizining “O‘zbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari haqida” mavzusida bajarilgan bitiruv malakaviy ishi DAK ning «____» «iyun» 2016 yil dagi majlisida himoya qilinadi. Davlat attestattsiya komissiyasi bitiruv malakaviy ishga quyidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini belgilaydi. Baholanadigan bo‘lim lar Eng yuqori ko‘rsatkich ball hisobida Komissiya belgilagan foiz 1
maqsad va vazifalarning yoritilishi 10 2 Ishning asosiy (tushuntirish) qismining Nizom talablariga mos holda bajarilishi 35 3
qismida ilmiy-nazariy va amaliy
tavsiyalarning mavjudligi 10 4 Ishni bajarishda mavzuga oid manbaalarning tahlili. Chet el adabiyotlaridan va internet materiallaridan foydalanish 15 5 Ishdagi ilovalarning mavzu mazmuniga mosligi. Ishni bajarishda grammatika qoidalariga amal qilinganligi 10 6 Himoyaga ish mazmunini bayon qila bilganligi. Savollarga berilgan javoblar darajasi 15 7
konferentsiyalarda maruza (axborot) bilan ishtiroki, maqola (tezis) nashr qilinganligi 5 Jami:
Davlat attestattsiya komissiyasi majlisining qarori: 1.
Batirova Gulnoza Adamboy qizining “O‘zbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari haqida” mavzusida bajargan bitiruv malakaviy ish uchun _______ lik o‘zlashtirish ko‘rsatkichi belgilansin va «______ » deb baholansin. 2. DAK raisi: dots., k.f.n. Qulimov A.K. A ’zolari: dots., k.f.n. Polvonov X .Q ._______ __dots., k.f.n. Hasanov Sh.B._______ __dots., k.f.n. Baltaeva M.M._______ __k.f.n. Palvanov N.S.____________ __k.f.n. Yusupova M.O‘.__________ _____Masharipov A.T.____________ 2016 yil «______ »
Urganch Davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti “Kimyo” kafedrasi Bitiruv malakaviy ish ____________________________sonli tartib raqam bilan qayd qilindi. Bitiruv malakaviy ishni bajaruvchining ismi-sharifi: Atirova Gulnoza Adamboy qizi Bitiruv malakaviy ishning mavzusi: “O‘zbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari haqida” Ilmiy ra h b ar (maslahatchi) ning ismi - sharifi: Polvonov Xudaybergan Quziyevich Bitiruv malakaviy ish kafedraning 2016 yil «_____»________ da o‘tkazilgan majlisi qaroriga muvofiq DAK majlisida himoya qilindi. Bitiruv malakaviy ishga taqrizchi qilib UrDU qoshidagi 2-akademik litsey kimyo fani o‘qituvchisi D. Dushamov tayinlandi. Kafedra mudiri: dots. Hasanov SH.B. Kafedraning bitiruv malakaviy ishni DAK majlisida himoya qilish bo‘yicha tavsiyasiga roziman. Fakultet dekani: dots. Polvonov X.Q.
Urganch Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti “Kimyo” kafedrasi 5140500- Kimyo ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun «Tasdiqlayman» fakultet dekani ___________ dots. Polvonov X.Q. “___”__________ 2016 y. BITIRUV MALAKAVIY ISH BO‘YICHA TOPSHIRIQ Talaba: Batirova Gulnoza Adamboy qizi 1. Ishning mavzusi: “O‘zbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari haqida” «31» oktabr 2015 yil universitet rektorining «N° 195-T §3»-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 2. Ishni topshirish m uddati: “25” may 2016 y. 3. Mavzu bo‘yicha dastlabki m a’lum otlar beruvchi adabiyotlar ro ‘yxati: 1. Kagp.rap Tafiëp.nam mh ^ hh gaerypH TÿFpHCHga Ÿ36eKHCTOH Pecnyô^HKacn KOHyHH. TomKeHT, 1997 hhïï , 29 aBrycT. 2. H.A.KapHMOB “EapKaMO^ aB.nog Ÿ36eKHCTOH TapaKKHëTHHHHr nofigeBopn” TomKeHT, 1988, 636. 3.
2004-2009 HHÆrapga “MaKTa6 Tat^HMHHH pHBoKnaHTHpHm ^aB^aT yMyMMH^^HH gacTypn TÿFpHCHga”rH Ÿ36eKHCTOH Pecny6^HKacn npe3HgeHTHHHHr ^apMOHH. TomKeHT, 21 MaH,2004 hhïï
. nO-3431. 4.
H.A.KapHMOB “Ÿ36eKHCTOH Pecny6^HKacn Ba3Hp.rap Max,KaMacHHHHr 2009 HH^HHHr aCOCHH ^KyH^apH Ba 2010 HH^ga Ÿ36eKHCTOHHH HKTHMoHH-HKTHCogHH pHBO>K^a.HTHp HmHHHr ^H^ Myx,HM ycTyBop HÿHanHmnapnra 6aFHm.raHraH Ma^^Hcgarn Matpy3acn”. 29 ÆHBap, 2010 hhïï . “Xan^ cÿ3H” ra3eTacn, 30 AHBap, TomKeHT, 2010. 5.
Ibrohim Asqarov, Kamoliddin G‘opirov, Shahobiddin Qirg‘izov, “Kimyoviy bilimlar sarchashmasi” Toshkent, “O‘zbekiston”, 2013. 6. X.M. fflaxHgoaTOB, X.y. XogKaHHa3oB “OyH^HoHantHo - 3aMern,eHHBie nnpHMHgHHM”, TamKeHT 2010, 314 bet 7. A.Q.O‘rinovning tahriri ostida “Farg‘ona Davlat Universiteti olimlari” bibliografik ma’lumotlar. Farg‘ona, 2003 y, 142-b. 8.
N.Parpiyev, X.Rahimov, A.Muftaxov “Anorganik kimyo nazariy asoslari”, “O‘zbekiston”, Toshkent, 2000 yil, 478-b. 4. Ishning maqsadi: Kimyo o‘qitish jarayonida o‘quvchilarni buyuk o’zbek kimyogar olimlarining kimyo sohasida erishgan yutuqlari bilan tanishtirish va nazariy ko’nikmalarni hosil qilishdan iborat. 5. Chizma m ateriallar ro ‘yxati: 6. M aslahatchilar: dots. X.Q. Polvonov Bo‘lim lar Maslahatchi F.I.SH.
Imzo, sana Topshiriq berdi Topshiriq qabul qildi Kirish
dots. X.Q. Polvonov 10.12.2015 12.01.2016 I BOB. Ta’lim jarayonida o‘qitish natijalarini nazorat qilishning ilmiy - metodik asoslari dots. X.Q. Polvonov 22.12.2015 11.02.2016 II BOB. Kimyo o‘qitish natijalarini nazorat qilish usullari va ularni
takomillashtirish metodikasi dots. X.Q. Polvonov 12.01.2016 19.03.2016 Olingan natijalar muhokamasi dots. X.Q. Polvonov 11.03.2016 22.04.2016 Xulosa
dots. X.Q. Polvonov 15.04.2016 28.04.2016 Ishga taqriz yozuvchi: UrDU qoshidagi 2-son akademik litsey kimyo fani o‘qituvchisi D. Dushamov. 7. Ilmiy rahbar: dots. X. Polvonov___________ BMI bajaruvchi talaba: Batirova Gulnoza Adamboy qizi K afedra mudiri: dots. Sh. Hasanov
MUNDARIJA: Kirish ............................................................................................................... I BOB O ‘ZBEKISTONDA KIMYO FANI
RIVOJLANISHI TARIXIDA.................................................................................... 1.1. O‘zbekistonda kimyo fani
va uning
rivojlanish tarixi................................................................................................ 1.2. O‘zbekiston hududida yashab o‘tgan buyuk allomalarning kimyo sohasiga qo‘shgan hissalari............................................................... II BOB
O ‘ZBEKISTONDA ZAMONAVIY KIMYONING RIVOJLANISHI ........................................................................... 2.1. O‘zbekistonda kimyo sohasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot olib borayotgan muassasalar.................................................................... 2.2.
O‘zbekiston kimyogar olimalari maktabi va ularning tadqiqot yo‘nalishlari........................................................................................ 2.3. O‘zbekistonda nano kimyo
yo‘nalishida erishilayotgan yutuqlar.............................................................................................. 2.4.
O‘zbekistonda eng
rivojlangan kimyo
yo‘nalishlari haqida................................................................................................. III BOB BUYUK O ‘ZBEK
KIMYOGAR OLIMLARI VA ULARNING KIMYO SANOAT
VA BOSHQA
SOHALARDA ERISHGAN YUTUQLARI.............................. 3.1.
Butun jahon e’tirof etgan o‘zbek kimyogar olimlari va ularning kimyo sohasida erishgan yutuqlari.................................................. 3.1.1. Noorganik kimyo sohasida erishilgan yutuqlar................................. 3.1.2. Organik kimyo sohasida erishilgan yutuqlar..................................... 3.1.3. Polimerlar kimyosi sohasida erishilgan yutuqlar.............................. 3.2.4. Bioorganik kimyo sohasida erishilgan yutuqlar............................... 3.2. O‘zbek kimyogar olimlari erishgan yutuqlarning turli sanoat sohalari rivojlanishidagi ahamiyati.................................................. 3 5 5 8 14 14 18 20 26 30 30 30 36 39 48 51
3.2.1. O‘zbekistonda kimyo
sanoati rivojlanishida o‘zbek kimyogarlarining tutgan o‘rni.......................................................... 51 3.2.2.
O‘zbekistonda farmatsevtika sanoati rivojlanishida o‘zbek
kimyogarlarining tutgan o‘rni......................................................... 56 3.2.3. O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi rivojlanishida o‘zbek
kimyogarlarining tutgan o‘rni......................................................... 59 X U L O SA ........................................................................................................... 64 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O ‘YXATI.................................. 65
Kirish. Bugungi kunda ilm - fanning keng miqyosda rivojlanishi insoniyat hayotining yanada yaxshilanishi uchun yetarli darajada zamin yaratmoqda. Bu o‘rinda turli sohada ilmiy izlanishlar olib borayotgan olimlarning ishlarini ta’kidlab o‘tish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, o‘zbek olimlari ham turli sohalarda o‘z iqtidorini namoyon etib, o‘zining ilmiy ishlari, tajribalari bilan xalqaro maydonda yurtimiz obro‘sini yanada oshirmoqda. Ilm - fan rivoji u yoki bu mintaqada yashayotgan xalq va millatning ilg‘or olimlari hamda tadqiqotchilarining, alohida iqtidorli shaxslarning ilmiy salohiyati darajasiga, ularning ilm - fan sohasidagi fidoyiligi, jasorati va matonatiga bog‘liq bo‘ladi. Tabiatshunoslik, ijtimoiy - iqtisodiy va gumanitar fanlarni zamon talabi darajasida rivojlantirib borish bilan birga o‘z ilmiy - tadqiqotlari natijalarini yosh avlod ongiga singdiradigan olimlar, yirik mutaxassislarning faoliyati alohida hurmatga loyiqdir. Zero, oliy bilim dargohlarining turli fanlar (fizika, matematika, biologiya, kimyo, ona tili va adabiyot, ijtimoiy-gumanitar fanlar) sohasida ilmiy - tadqiqot olib borgan yuqori malakali mutaxassislari bir vaqtning o‘zida talaba - yoshlarga o‘z faoliyatining mohiyatini, qonuniyatlari va xususiyatlarini o‘rgatishga munosib hissa qo‘shib keldilar. Shu jihatdan bu sohadagi olimlarning faoliyati ikki tomonga (ham tadqiqot olib borish, ham fan asoslarini o‘rgatish) qaratilganligi bilan e’ tiborga loyiqdir. O‘zbekiston Respublikasida ta‘lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, ularning samaradorligini ta‘minlash, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish malakali mutaxassis - pedagoglar faoliyati bilan chambarchas bog‘liqdir. “Ta’lim to‘g‘risida” gi qonun [1] , “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” [2] hamda 2004-2009 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini qabul qilinishi va ularning ijrosiga oid bir qator hukumat qarorlarining qabul qilinishi yurtimizda umumiy o‘rta ta’limga bo‘lgan e’tiborning yana bir namunasidir.
Jamiyatning maktab oldiga qo‘yayotgan yangi - yangi talablari yosh avlodga mukammal ta’lim berish, barkamol etib tarbiyalashni taqozo etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lom o‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo‘lgan, uyg‘un rivojlangan insonlar bo‘lib, XXI asr talablariga to‘liq javob beradigan barkamol avlod bo‘lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz”. [4] Ilm - fan, ta‘lim - tarbiya va ularni rivojlantirishga xizmat qiladigan iste’dodli olimlar, muayyan davr ehtiyojlaridan kelib chiqib shakllanadi, ularni ifoda etadi va ularning rivoji yo‘lida xizmat qiladi. Lekin olimlarning ilmiy - ijodiy ish bilan samarali shug‘ullanish uchun muayyan darajada ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hamda ma’naviy-ma’rifiy sharoitlar talab etiladi. Masalan, O‘zbekiston mustaqilligi davrida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi” respublikamizda ilm - fanni taraqqiy ettirishga va ta’lim - tarbiyani jahon standartlari darajasida rivojlantirishga ulkan imkoniyat va sharoit yaratdi. Mamalakatimizda kimyo sanoatining rivojlanishi kimyoviy ta’limni rivojlantirish bilan chambarchas va uzviy bog‘liq. Negaki, o‘sib kelayotgan yoshlarimiz orasidan shu sohaning yetuk mutaxassislarini tayyorlash ham ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining ta’lim to‘g‘risidagi qonuniga va milliy dasturiga asosan, ta’lim oluvchilarga jahon andozalariga mos ravishda bilim berishda jahon kimyogarlari bilan bir qatorda O‘zbekistonlik kimyogar olimlarimiz ham kimyo fani va sanoatini rivojlantirishda o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqda va ularning ilmiy o‘rganish orqali o‘quvchilarda vatanparvarlik hislari shakllantiriladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida O‘zbekistonlik kimyogar olimlarni ilmiy pedagogik faoliyatlari bilan kimyo fani va sanoatini rivojlantirishdagi hissalarini ochib berish bilan birga ularning ishlarini maktab kimyo darslarida o‘rgatish va shu asosda yoshlarni ilm - fan sirlarini o‘rganishga bo’lgan qiziqishlarini ortishida muhim ahamiyatga ega. 4 I BOB. O ‘ZBEKISTONDA KIMYO FANI RIVOJLANISHI TARIXIDAN 1.1. O ‘zbekistonda kimyo fani va uning rivojlanish tarixi Kimyo - moddalarning tuzilishi va o‘zgarishini o‘rganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarini qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini hosil qilish va nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida ro‘yobga chiqdi. Kimyogarlar bir moddadan ikkinchi moddani tayyorlash ishi bilan shug‘ullanishgan. O‘zbekistondan o‘tgan buyuk ipak yo‘li orqali miloddan avvalgi 1 - ming yillikning 2 - yarmidan boshlab, mamlakatga savdo - sotiq bilan birga hunarmandchilik ham kirib keldi. Topilgan tarixiy buyum va juda ko‘plab yodgorliklar O‘zbekiston hududida yashagan aholining kimyo hunaridan qadimdan boxabar ekanligidan darak beradi. Buxoro yaqinidagi Poykent manzilgohidan VIII asrga taalluqli kimyo laboratoriyasi topilgan. Laboratoriya jihozlari turli idishlar, shisha asboblardan iborat edi. “Alkimyo” asoschisi Jobir ibn Hayyom metallarning paydo bo‘lishidagi oltingugurt - simob nazariyasini olg‘a surdi. Olimning izdoshlaridan bo‘lgan Farobiy o‘zining “Ustodi Soniy” asarida alkimyo ilmining yo‘nalishini ma’qullaydi. Sharq allomalari Abu Bakr ar - Roziy “Sirlar kitobi” asarida alkimyo ma’lum moddalarni o‘rganish, asbob - uskunalarni yig‘ish va foydalanish hamda tajribalar o‘tkazishni keltiradi. Roziy o‘z asarida ungacha bo‘lgan moddalarni tasniflab, asbob va tajribalarni bir tizimga solgan. Abu Abdullo al - Xorazmiyning “Bilimlar kaliti” kitobida kimyoga alohida bo‘lim ajratilgan bo‘lib, unda turli moddalar, asboblar, tajribalar to‘g‘risida mukammal ma’lumotlar keltirilgan. Abul Hakim al - Xorazmiy esa alkimyo fani tajribalarida qo‘llanilgan taroziga ahamiyat beradi. Al - Xaziniy tomonidan 1125 yilda yozilgan “Dono tarozu haqida kitob”da turli ko‘rinish va tuzilishdagi tarozilarda tortish usullari bayon qilinganligi manbalardan ma’lum. Abu Ali ibn Sino “Al - qonun” kitobida o‘simlik, hayvon, 5 minerallar, tuzlar, kislotalar, ishqorlar, metallar, oksidlar va boshqa birikmalarning 750 dan ortiq turini keltiradi. Ularning nomi, xossalari, ishlatilishini to‘laqonli ifodalaydi. Abu Rayhon Beruniyning “Minerologiya” asarida moddalarning turli xossalarini yoritib bergan [ 11 ]. XVIII asr oxiri, XIX asr o‘rtalarida kimyo O‘zbekistonda yanada rivojlandi. Toshkentda 1869 yilda kimyo laboratoriyasi tashkil etildi. Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligida zarb qilingan tangalar o‘rganildi. Turli o‘simliklardan alizarin bo‘yog‘ini ajratib olish, chigitni tozalash, tolani presslash, suv va tuproqni tahlil qilish, o‘lkada sanoatni rivojlantirishga zarur bo‘lgan tog‘ jinslarini tadqiq qilish, sabzavot ekinlari tarkibidagi shakar miqdorini aniqlash, shisha uchun kerakli giltuproq va qumtuproq tarkibini hamda sifatini aniqlash, uzumni bijg‘itib spirt tayyorlash, sement eritmalari va toshqol olish, don va dukkakli o‘simliklardagi kraxmalni aniqlash, qamish, g‘o‘zapoya va daraxtlarning o‘tinlaridagi yonilg‘i birliklarini hisoblash kabi ilmiy - tadqiqot ishlarini olib borildi. 1913 yilning yanvar oyigacha ishlab turgan mazkur laboratoriya bajargan ishlari asosida O‘zbekistonda bir necha sanoat tarmoqlarini tashkil qilish mumkin, degan xulosaga kelindi, lekin bu ishlarga amaliy yondashilmadi. 1918 yilda Toshkentda Turkiston universitetining tashkil etilishi va uning tarkibida kimyo fakultetining ochilishi O‘zbekistonda kimyo fani rivojida yangi bosqich bo‘ldi. 1920 yil Turkiston Respublikasi Markaziy xalq xo‘jaligi kengashida sanoat bilan bog‘langan kimyo va uning sanoatiga yondosh bo‘lgan qurilish, oziq-ovqat, neft, suv va boshqa tarmoqlar rivojlanishi bu ishlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Mahalliy aholi orasidan A.Shamsiyev, Z.Saidnosirova, M.Hakimov, M.Niyozov, M.Azizov kabi dastlabki kimyogarlar yetishib chiqishdi. Ular yosh kadrlarni tayyorlashga katta hissa qo‘shdilar. 1930 yillarda universitetning kimyo fakultetida S.Yunusov, O.Sodiqov, K.Ahmedov, Sh.Tolipov, X.Usmonov, A.Sultonov, X.Rustamov, Y.Toshpo‘latov, A.Murtazoyev, X.Rahimov kabi iste’dodli yoshlar yetishib chiqdilar. Ikkinchi jahon urushi yillariga qaramay, fan rivojiga katta e’tibor berildi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) 2011 yilni Xalqaro Kimyo yili deb e’lon qilgan edi. Bu bilan jahon hamjamiyatiga kimyo ilmining tarixi, insoniyat duch kelayotgan dolzarb muammolarni kimyo fani vositasida yechish mumkinligini tushuntirish maqsad qilindi. Shu munosabat bilan jahon kimyo fani rivojiga ulkan hissa qo‘shgan va qo‘shib kelayotgan allomalarimiz bilan tanishtirmoqchimiz. Abu Nasr Forobiy “Ustodi Soniy” asarida alkimyo ilmining metallar va elementlar tushunchalari borasidagi yo‘nalishlarni tahlil qilgan [ 5, 7, 11 ]. Abu Abdulloh al - Xorazmiy “Bilimlar kaliti” kitobida turli moddalar, asboblar, kimyoviy tajribalar haqida mukammal ma’lumotlar keltirgan. Abu Ali ibn Sino “Al qonun” kitobida o‘simlik, hayvonot, minerallar, tuzlar, kislotalar, ishqorlar, metallar va boshqa birikmalarning 750 dan ortiq turning nomi, xossalari va ishlatilishini bayon qilgan [ 5, 7, 11 ]. Abu Rayhon Beruniy “Mineralogiya” asarida moddalarning moddalik xususiyatini namoyon qilgan [ 5, 7 ]. O‘zbekistonda birinchi kimyo laboratoriyasi 1869 yilda tashkil etilgan. Ushbu laboratoriyada portlovchi moddalar tarkibini tekshirish, o‘simliklardan alizarin bo‘yog‘ini ajratib olish, chigitni tozalash, suv va tuproqni, tog‘ jinslarini tadqiq qilish, sabzavot ekinlari tarkibidagi shakar miqdorini aniqlash, shisha uchun kerakli giltuproq va qumtuproq tarkibini tekshirish, anor po‘stlog‘idan oshlovchi moddalar tayyorlash, sement moddalarni olish, dukkakli o‘simliklardagi kraxmalni aniqlash kabi ishlarni olib borganlar. 1918 yilda Turkiston Universiteti tashkil etilib, kimyo fakulteti ochildi. Akademik H.Usmonov paxta sellyulozasi kimyosi sohasida gidratsellyuloza, atsetat shoyi va boshqa tolalarning strukturasini tekshirish usullari sohasida tadqiqotlar o‘tkazdi. Akademik M.Nabiyev o‘g‘itlar kimyosi va texnologiyasi sohasida izlanishlar olib borib, azot kislota yordamida fosforitlarni parchalash jarayonini tadqiq etdi.
Akademik Yu.Toshpo‘latov paxtaning geologik xossalari, uning real shart - sharoit va tuproq strukturasiga bog‘liqligi borasida ilmiy ishlarni amalgam oshirdi. Akademik Sh.Tolipov ftorli birikmalar kimyosini chuqur o‘rgandi, natijada qator elementlarni aniqlashning og‘irlik, hajmiy va amperometrik usullarini ishlab chiqdi. Akademik S.Yunusov alkoloidlar kimyosini rivojlantirishga muhim hissa qo‘shdi. Uning boshchiligida 4000 dan ziyod o‘simlik alkoloidlari tadqiq qilinib, ulardan 600 dan ziyod alkoloidlar ajratib olindi [ 24 ]. Akademik O.Sodiqov tomonidan bioorganik kimyo faniga asos solindi. Ushbu olimlarimizning ilmiy ishlari dunyo miqyosida tan olindi, ingliz, fransuz, nemis, rus va boshqa tillarga tarjima qilindi. Mustaqillik yillarida fizika, kimyo, organik kimyo, yuqori molekulali birikmalar kimyosi, tabiiy birikmalar kimyosi, kolloid kimyo, noorganik kimyo, analitik kimyo, bioorganik kimyo, o‘g‘itlar kimyosi, silikatlar kimyosi, kimyoviy texnologiyalar jarayonlari kabi sohalarda olimlarimiz tomonidan o‘tkazilayotgan tadqiqotlar yangi bosqichga ko‘tarildi. A.Abduvahobov, B.Beglov, A.Glushenkova, N.Parpiyev, S.Rashidova, Z.Salimov, Sh.Solixov, S.To‘xtaev singari o‘nlab akademiklarimiz ustozlari izidan borib mamlakatimiz kimyo fanini yuqori pog‘onalarga ko‘tarishda ulkan hissa qo‘shib kelmoqdalar. 1.2. O ‘zbekiston hududida yashab o‘tgan buyuk allomalarning kimyo sohasiga qo‘shgan hissalari O‘zbekistonda, Markaziy Osiyo hududida ijod etgan buyuk allomalar orasida dunyoga tanilgan olimlardan buxorolik Abu Ali ibn Sino tibbiyot sohasida ko‘p ishlari bilan mashhurdir. Uning fikricha, kimyoviy bilimlar oddiy moddalardan oltin olishga emas, balki dorivor maddalar yaratishga xizmat qilishi kerak.
Abu Ali al- Husayn ibn Abdulloh ibn al Hasan ibn Ali (980 yil Afshona qishlog‘i - 1037 yil Hamadon shahri Eron) 450 dan ortiq asar yozgan. Ulardan 80 8 tasi falsafaga, 43 tasi tabobatga oid bo‘lib, qolganlari mantiq, psixologiya, tibbiyot, astronomiya, matematika, musiqa, kimyo, axloq, adabiyot va tilashunoslikka asoslangan. Ibn Sino fikricha, avval tog‘ - u toshlar, so‘ng o‘simlik, hayvonot taraqqiyotning yakuni sifatida boshqa jonzotlardan aqli, tafakkur qilish qobiliyati va tili bilan farq qiluvchi inson vujudga kelgan. Materiyaning eng soda bo‘linmas shakli 4 unsur: havo, suv, olov, tuproqdan iborat. Ulardan murakkab narsalar tashkil topadi. Unsurlar yo‘qolmaydi, abadiy saqlanadi, degan fikrlarni bayon qilgan. U ma’danlarni to‘rt guruhga: toshlar, eriydigan jismlar (metallar), oltingugurtli yonuvchi birikmalar va tuzlarga bo‘lgan. Bu tasnif XIX asrgacha deyarli o‘zgarishsiz saqlanib keldi. Boshqa tabiiy fanlar qatori kimyo bilan shug‘ullangan va unga oid asarlar ham yozgan. Bu asarlarni turli davrlarda yozgan bo‘lgani uchun ularning Ibn Sinoning kimyoga bo‘lgan munosabatining evolutsion o‘zgarib borishi yaqqol aks etgan. Uning kimyo sohasida aytgan fikrlari o‘sha davrdagi alkimyo uchun nihoyatda ilg‘or edi. Ibn Sino 21 yoshida ya’ni ilmiy faoliyatining bo‘sag‘asida metallar transmutatsiyasiga, ya’ni oddiy metallarni oltin va kumushga kimyoviy yo‘l bilan aylantirish mumkinligiga ishongan va muqaddam kimyogarlarning ta’siri ostida “Baraqiyga atab san’at (al - kimyo)ga doir risola”) nomli kichik asar yozgan, lekin 30 yoshlarga borib ilmiy tajribasi ortdi. Yosh olim bu sohadagi ishlarni zoye ketishiga amalda ishonch hosil qildi va “Risola aliksir” (“Iksir haqida risola”) asarida kimyoviy yo‘l bilan sof oltin va kumush olish mumkinligiga shubha bildirdi. 40 yoshlarda yozishga kirishgan “Kitob ash - shifo” da kimyogarlarning transmutatsiya sohasidagi barcha harakatlari befoyda ekanligini nazariy jihatdan isbotlashga urindi. Uning fikricha, o‘sha vaqtda ma’lum bo‘lgan har bir metal alohida bir modda bo‘lib, kimyogarlar o‘ylagandek, bir yagona metallning turi emas. U oltinning alohida bir elementligini bilmasada, uni narsalardan yasab bo‘lmasligini ham anglagan edi. Olimning bu nazariy mulohazalari o‘rta asr kimyosining ilmiy kimyoga o‘sib o‘tishida ilmiy rol o‘ynadi. Ibn Sino turli kasalliklarning differensial diagnostikasida va gavdaning umumiy holatini aniqlashda tomir urushi, siydik va najasga qarab olingan belgilarga katta e’tibor
berdi. Masalan, diabet (qand) kasalligini u siydikning holati va jumladan, undagi shirinlik moddasiga qarab tashxis qiladi. Vabo va o‘latni farqlagan. Yuqumli kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarni boshqalardan ajratgan holda saqlash kerakligini ta’kidlagan. Meningit, oshqozon yarasi, sariq kasalligi, plevrit, moxov, zaxm, qizamiq, suvchechak, kuydirgilar haqida to‘g‘ri tasvirlar bergan. Jigar ka.sa.11ik1a.rini ko‘proq mayiz, anjir, anor iste’mol qilishini buyuradi. Hozir kasallikning glyukoza va insulin bilan davolash usuliga xosdir. Jarrohlikda anesteziya (og‘riqni sezdirmaslik) uchun u afyun, mingdevona, nasha va shu kabi narkotik ta’sirga ega dorilardan foydalangan. Tabobatda sano, kofur (kamfora), rovoch, tamrhindiy (hind xurmosi) kabi dorilarning ishlatilishi, asal o‘rnida ko‘p dorilarning qand shakllari asosida tayyorlashni ham taklif etgan. Uni dorivor o‘simliklarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash usullari hozir dorishunoslikdagi usullarga juda yaqindir. Tabiiy dorilar bilan bir qatorda Ibn Sino birinchilardan bo‘lib kimyoviy usulda tayyorlangan dorilarni ham ishlatgan. Kasallikning turiga qarab avval soda, so‘ng murakkab tarkibli dorilar bilan davolagan. Eng muhimi u oziq- ovqatlarning shifobaxsh ta’siriga katta ahamiyat berib, davolashni shunday mahsulotlardan (meva, sut, go‘sht, sabzavot va hk.) boshlagan. Dori tayyorlashda bemorning mijozi (issiq, sovuq, ho‘l, quruq), yoshi, iqlim sharoitini hisobga olish zarurligini ta’kidlaydi. Ibn Sino tibga oid yozgan asarlarining 30 dan ortig‘i bizgacha yetib kelgan. Ularning orasida “Qonun” kabi ensiklopediya bilan bir qatorda tibning ayrim nazariy va amaliy masalalariga bag‘ishlangan turli hajmdagi )”Urjuza fit - tib” (“Tibbiy urjuza”) “al - Adviyat al - qalbiya” (“Yurak dorilari”) kabi ko‘plab risolalari bor [ 7 ]. Abu Rahyon Beruniy Xorazmda yashab ijod etgan bo‘lib, uning “Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo‘yicha ma’lumotlar to‘plami” degan risolasi o‘sha davrdagi Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, hatto Yevropada ham ma’danshunoslik sohasidagi eng yirik asar hisoblanadi. Beruniyning nasl-nasabida “berun” so‘zi “tashqi shahar”, “Beruniy” esa “Tashqi shaharda yashovchi kishi” ma’nosini bildiradi. Beruniy M a’mun 10 akademiyasi anjumanlarida faol qatnashgan. Beruniyning Ibn Sino bilan yozishmalarida tabiat falsafasi va fizika masalalari, fazo, issiqlikning tarqalishi, jismlarning issiqdan kengayishi, nurning aks etishi va so‘nishi masalalari ochilgan edi. Beruniy “Mineralogiya” ya’ni “Kitob al - javohir fi ma’rifat al - javohir” (“Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo‘yicha ma’lumotlar to‘plami”) asari o‘sha davrdagi eng qimmatli asar hisoblangan. “Dorivor o‘simliklar haqida kitob” (“Saydana”) Sharqda, jumladan, Turkistonda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning tavsifi berilgan. Beruniyning 152 ta kitob va risolalaridan 70 tasi falakiyot, 20 tasi riyoziyot, 12 tasi geografiya va geodeziya, 3 tasi madaniyatshunoslik, 4 tasi xaritografiya, 3 tasi iqlimshunoslik, 15 tasi tarix va elshunoslik, 4 tasi falsafa, 18 tasi adabiyotga oid asarlardir. U mineralogik tekshirishda qimmatbaho toshlarning rangini yaltiroqligini, qattiqligini aniqlash, uning magnet va elektr xususiyatlarini kuzatish, eritib sinash usullaridan foydalangan. U minerallarni ta’riflashda zarur omillardan biri sifatida ularning solishtirma og‘irliklarini tartibli ravishda aniqlab, mineralogiyaning amaliy ishlariga joriy qilishi, minerallarning tabiiy tasnif asoslarini ishlab chiqishga urinib ko‘rdi. Minerallarning u aniqlagan solishtirma og‘irligi hozirgi zamon o‘lchov natijalariga juda yaqin. Minerallar va qimmatbaho toshlarning paydo bo‘lishi haqida ilmiy fikrlar ayrgan. Solishtirma og‘irlikni aniqlash uchun maxsus asbob ixtiro etgan. U alkimyoda qo‘llanilgan g‘ayriilmiy va asossiz uslublarni tanqid qildi. Qimmatbaho toshlardan ba’zi minerallarning “mo‘jizakor xususiyatlari” ni inkor qildi. Bu holda “hodisalarning haqiqiy sababini bilmovchilar uchun bir vajdir” deb hisoblaydi. Beruniy alkimyo yo‘li bilan oltin va kumush tayyorlash fan hal qila olmaydigan behuda urinishdir, degan xulosaga keladi. “Mineralogiya”da har bir qimmatbaho tosh yoki metallarni tavsiflash jarayonida arab mumtoz shoirlarining o‘sha tosh yoki metal haqida yozgan she’rlaridan namunalar keltirilgan. Dunyoning tuzilishini tushuntirishda Beruniy atomizmga yaqin
bo‘lgan. Uning
atomistikasi atomlarning moddiy xarakteristikasini va har qanday determinizmni inkor etuvchi mutakallimlarning fikr va qarashlariga qarama - qarshi qo‘yilgan [ 15 ].
Abu B akr M uham m ad ibn Zakariyo a r - Roziy (865-925 yy) sharqning qomusiy olimi, tabib va mutafakkir Tehron yaqinidagi Ray shahrida 865 yilda dunyoga keldi. Yoshligidan bilimga chanqoq, qiziquvchan ar - Roziy, avval Tehronda, so‘ng Buxoroda, Bag‘dodda ham diniy, ham dunyoviy bilimlarni o‘rgandi. Yoshligidanoq ar - Roziy o‘sha paytda keng tarqalgan qarashlarga hamohang ravishda turli metallarni oltinga aylantirish borasida tajribalar olib bordi. 30 yoshida Bag‘dodga kelib tibbiyot ilmini o‘rgana boshladi. O‘rta asr Yevropasida lotincha Razes nomi bilan tanilib, o‘z davrining Jolinusi (Galeni) deb atalgan. Roziyning tabobatga oid asarlaridan 36 tasi bizgacha yetib kelgan. U terapiya, xirurgiya, diagnostika, sanitariya - gigiena, farmokognoziya, farmokologiya, anatomiya, psixologiya kabi ilmlarni yangi g‘oya va ixtirolar bilan boyitgan. Tabobat bilan bog‘liq bo‘lgan botanika, mineralogiya va kimyo sohasida ham ancha muvaffaqiyatga erishgan. Uning eng mashhur asarlaridan biri “Kitob al - hoviy fit tib” (“Tibbiyotga oid bilimlar majmuasi”) nomli to‘plamidir. Unda antik davrdan to Roziy zamonasigacha bo‘lgan nazariy va amaliy ma’lumotlar berilgan. Ar - Roziyning kimyo sohasiga oid bo‘lgan asarlaridan “Sirli hodisalar kitobi” va “Sirli hodisalarning sirlari kitobi” mashhur bo‘lib, ularda olim qadimgi grek faylasuflari va kimyogarlari, VIII va IX asrlarda yashab ijod etgan arab olimlarining asarlarini umumlashtiradi. Ar - Roziy kimyoviy tajribalar orqali metallar transmutatsiyasiga erishishni orzu qilar edi. Uning fikricha, kimyoning asosiy maqsadi oddiy toshlar, ya’ni, kvarts, chaqmoqtoshdan qimmatbaholarini hosil qilishdir. Buning uchun u Jobir ibn Hayyom tajribasiga murojaat qilgan holda, qimmatbaho tosh va metallar hosil qilish uchun nafaqat oltingugurt va simob ishlatilishini, balki, ular qatoriga tuzni ham qo‘shish kerakigini ta’kidlaydi [ 16 ].
O‘z asarlarida kimyogar o‘sha zamon allomalari foydalanadigan turli xil kimyoviy uskunalar va reaksiyalarni tavsiflab beradi. “Sirli hodisalar kitobi” da ar - Roziy kimyoda ishlatiladigan barcha materiallarni uchga bo‘ladi: narsalarni, uskunalarni va reaksiyalarni bilish. Kimyo tarixida ilk marotaba ar - Roziy o‘ziga 12 ma’lum bo‘lgan moddalarni tasniflashga harakat qiladi va ularni uchta katta guruhga bo‘ladi. Bular: minerallar, o‘simliklar va hayvonlardir. Minerallarga oid moddalarni u o‘z navbatida oltita kichik guruhga - “ruh” (uchuvchan moddalar), “tana” (metallar), “tosh”, “kuporos”, “suyuq” va “tuz” larga bo‘ladi. O‘simlikka oid moddalarni ar - Roziy ular juda kam ishlatilgani uchun sanamaydi. Hayvonlarga oid moddalarga u tuk, suyaklar, miya, safro, qon, sut, tuxum, shoxni kiritadi. Kimyoviy jarayonlar ichida u suyultirish, filtrlash, yuqori haroratda moddani
ushlab turish,
distillash, sublimatsiya, amalgamatsiya, eritish, quyultirishni ta’riflaydi.
II BOB. O ‘ZBEKISTONDA ZAMONAVIY KIMYONING RIVOJLANISHI 2.1. O ‘zbekistonda kimyo sohasi bo‘yicha ilmiy - tadqiqot olib borayotgan m uassasalar 1932 yilda respublikadagi ilmiy tadqiqotlarni tartiblashtirish va xalq xo‘jaligi ehtiyojlariga yo‘naltirish maqsadida ilmiy kengash tashkil etildi va 1940 yilda uning negizida SSSR FA Toshkent filiali ochildi. 1941-1945 yillarda sobiq SSSR markaziy shaharlaridan 40 dan ortiq ilmiy muassasalarning Toshkentga ko‘chirilishi va ilmiytexnik tadqiqotlar hajmi keskin oshishi munosabati bilan 1943-yilning sentyabrida O‘zR FA tashkil etildi va uning oldiga barcha ilmiy tadqiqotlarni boshqarish vazifasi qo‘yildi. O‘zR FA Prezidentlari: QoriniyoziyT.N. (1943-1947 yy), Sarimsoqov T.A. (1947-1952 yy), Zohidov T.Z. (1952-1956 yy), Abdullayev X.M. (1956-1962 yy), Oripov U.O (1962-1966 yy), Sodiqov O.S. (1966-1984 yy), Habibullayev P.K. ( 1984-1988 yy), Salohiddinov M.S. (1988 1994 yy), Abdullayev J.A. (1994-1995 yy), Jo‘rayev T.D.( 1995-2000 yy), Yuldoshev B.S. (2000-2005 yy), Aripov T.F. (2005-2006 yy), 2006 yildan hozirgacha Solihov Sh.I. 2013 yil 1 aprel holatiga ko‘ra O‘zR FA tarkibidagi 34 muassasalardan 5200 xodim, shu jumladan: 83 akademik, 370 fan doktori va 900 fan nomzodi, 2070 ilmiy xodimlar va 200 doktorantlar ilmiy faoliyat olib borishmoqda. O‘zR FA tarkibidagi kimyo ilmiy - tadqiqot institutlari tarixiy va ilmiy yutuqlari haqida qisqacha ma'lumotlar keltiramiz: 1. O‘zR FA umumiy va anorganik kimyo instituti (1933); 2. O‘zR FA o‘simlik moddalari kimyosi instituti (1956); 3. O‘zR FA biokimyo instituti (1957) 4. O‘zR FA bioorganik kimyo instituti (1979) 5. O‘zR FA polimerlar kimyosi va fizikasi instituti (1979) [ 5 ] O ‘zR FA umumiy va anorganik kimyo instituti (UNKI). O‘zbekistonda nazariy va amaliy kimyo fanining shakllanishi va rivojlanishi 1933 yil iyul oyida 14 O‘rta Osiyo davlat universiteti kimyo fakultetining negizida tashkil etilgan umumiy va noorganik kimyo laboratoriyasi faoliyati bilan chambarchas bog‘liq. UNKI laboratoriyalari asosida keyingi yillarda O‘simlik moddalari kimyosi, Bioorganik kimyo, Polimerlar kimyosi va fizikasi, O‘zbekiston kimyo- farmasevtika ilmiy-tadqiqot institutlari tashkil etilgan. Bugungi kunda UNKI ko‘p tarmoqli ilmiy muassasa bo‘lib, 17 ilmiy laboratoriyalar, ilmiy-tadqiqot va sertifikatlash markazlarida 3 akademik, 13 fan doktori, 32 fan nomzodi, 112 katta va kichik ilmiy xodimlar faoliyat ko‘rsatmoqda. 1991-2012 yillarda UNKI jamoasi 18 ta monografiya , 14 ta ilmiy asarlar to‘plami, 1100 dan ziyod ilmiy maqolalar va 4 ta darslik chop etgan, 117 ta O‘zR patentlari olingan, 20 fan doktori va 75 fan nomzodlari tayyorlangan. UNKI olimlari yaratgan mineral o‘g‘itlar olishning yangi texnologiyalari “Samarqandkimyo” , Navoiydagi “Elektrokimyo zavodi” , “Farg‘onaazot” korxonalarida samarali qo‘llanilmoqda. “ Ekokimyobioservis” MChJ qurilmalarida kam zaharli “Sadaf ’ defiolianti ishlab chiqarilmoqda. Buxoro neftni qayta ishlash korxonasidagi issiqlik almashinish uskunalari yuzlarini tozalash uchun institutda yaratilgan preparat qo‘llanilmoqda. Institut jamoasi bugungi kunda bir qator chet el olimlari bilan hamkorlikda fundamental yo‘nalishda 7 loyiha, amaliyotga yo‘naltirilgan 14 loyiha va 40 dan ortiq xo‘jalik shartnomalari doirasida ilmiy- amaliy tadqiqotlar olib bormoqda [ 5 ]. O ‘zR FA o‘simlik m oddalari kimyosi institut. Respublikamizda o‘simlik moddalarni o‘rganish tarixi 1935 yilda O‘zDU kimyo fakulteti bitiruvchisi S.Y.Yunusovning Roemeria refracta o‘simligidan remeriya va armepavin alkaloidlarini ajratib olishi va ularning kimyoviy tuzilishini aniqlashidan boshlanadi. Shogirdining ilmiy muvaffaqiyatidan xursand bo‘lgan prof. S.N.Naumov uni Moskvadagi akad. A.P.Orexovning alkoloidlar kimyosi laboratoriyasiga aspiranturada (1935-1941 yy) tahsil olishga yo‘llaydi. 1943 yilda S.Y.Yusunov rahbarligida yaratilgan alkaloidlar kimyo laboratoriyasi negizida tuzilgan institut 1957 yilgacha Paxta va o‘simliklar xomashyosi instituti deb yuritilgan. 1956 yil 16 martdagi hukumat qarori bilan
Kimyo instituti deb atalgan tashkilot bugun O‘MKI deb yuritiladi. Institut tarkibida alkaloidlar kimyosi, paxta - g‘o‘za kimyosi, tabiiy polimerlar kimyosi, glikozidlar kimyosi va organik mikroanaliz laboratoriyalari faoliyat ko‘rsata boshlagan. Institutning asosiy ilmiy - tadqiqot yo‘nalishlari: - O‘rta Osiyo hududidagi o‘simliklar bioregulyatorlarini kimyoviy va biologic jihatdan o‘rganish va tibbiyot sanoati uchun dorivorlar yaratish. - O‘simliklarni himoya qilish uchun tabiiy va sintetik yangi, yuqori samarali kimyoviy moddalar izlash va ular asosida dorivor preparatlar yaratish. O‘MKI olimlari hozirgacha 5000 dan ortiq o‘simliklar o‘rganildi, 1200 dan ortiq alkaloid, 350 dan ortiq glikozid, 500 ga yaqin kumarin, flavanoid, murakkab efirlar, laktonlar, proantotsianidinlar, 50 dan
ortiq lipidlar, 30 dan
ortiq polisaxaridlarajratib olinib, 550 ta yangi alkaloid, 250 ta glikozid, 400 dan ortiq yangi kumarin, flavonoid, terpenoid, murakkab efirlar, lakton, proantotsianidinlarning kimyoviy tuzilishlari aniqlandi. Natijada 4500 da ortiq ilmiy maqolalarda yoritildi, 300 dan ortiq mualliflik guvohnomalari va patentlar olindi.
Institut olimlari AQSH, Turkiya, Fransiya, Germaniya, Janubiy Koreya, Xitoy, Mo‘g‘uliston, Pokiston, Rossiya Federatsiyasi va boshqa mamlakatlardagi limit markazlar va farmasevtik firmalar bilan ilmiy - amaliy hamkorlikda tadqiqotlar olib bormoqda. Institut olimlaridan 12 nafari fan va amaliyot sohasida erishgan yutuqlari uchun Beruniy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori bo‘lishgan. Institut qoshida 1965 yildan rus tilida chop etilayotgan xalqaro “Tabiiy birikmalar kimyosi” ilmiy jurnali AQSHda “Plenum corporation” kompaniyasi va hozirda “Springer” nashriyoti tomonidan dunyo bo‘yicha ingliz tilida
soha mutahassislariga tarqatiladi. Fidokor olimlar o‘simliklardan olinadigan dorivorlar va o‘simliklarni himoya qilish vositalari bo‘yicha yaratilgan 10 dan ortiq texnologiyalar O‘zbekiston , Qozog‘iston va RF farmasevtik zavodlarida joriy etilgan bo‘lib, hozirda yana 30 dan ortiq preparatlarni ishlab chiqarish bo‘yicha faoliyat olib borilmoqda [ 5 ]. 16 O ‘zR FA bioorganik kimyo institut. Bioorganik kimyo instituti 1977 yilda ToshDU “Tabiiy birikmalari kimyosi” ilmiy - tadqiqotlar laboratoriyasida va Paxta sellulozasi kimyosi va texnologiyasi ilmiy - tadqiqot institutining paxta - g‘o‘za kimyosi laboratoriyasi negizida akademik O.S.Sodiqov rahbarligida tashkil etildi va bugungi kunda Markaziy Osiyoda bioorganik kimyo sohasida tadqiqotlar olib boruvchi yagona ilmiy markazdir. O ‘zR FA biokimyo instituti O‘lkashunoslik meditsinasi institutining biokimyo laboratoriyasi va zoologiya va parazitologiya institutining biokimyo va biofizika bo‘limi asosida 1967 yilda akademik Y.X.To‘raqulov rahbarligida tashikil etilgan. Institutning asosiy ilmiy yo‘nalishlari: 1. T ireoid gormonlar biosintezi va ta’ sir mexanizmi; 2. Rak kasallilarida radioaktiv yod izotoplaridan himoyalanish; 3. Dorivor moddalarni kasallangan to‘qimalarga uzatish mexanizmi; 4. O‘rta Osiyo ilonlari zaharidan dorivor fermentlar tayyorlash; 5. Umurtqalilar nerv sistemasiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish; 6. Turli organizmlarda o‘stiruvchi gormonlar ta’sirini o‘rganish. O ‘zR FA
biokimyo instituti yutuqlari: 1964
yilda akademik
Y.X.To‘raqulov qalqonsimon bez kasalliklarida radioaktiv yod yordamida o‘tkazilgan klinik-biokimyoviy ishlari uchun davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan, 2002 yilda O‘zR FA oliy mukofoti “Al - Xorazmiy” medali bilan taqdirlandi, O‘zbekiston biokimyogarlar jamiyati raisi bo‘lgan. Institut olimlari 1985 yilda fan va texnika sohasi bo‘yicha davlat mukofoti; 1983, 1985, 1989, 1992 yillarda Abu Rayhon Beruniy nomiagi davlat mukofoti olishgan. Akademik T.S.Soatov va professor R.S.Salixovlarga “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan davlat arbobi” unvonlari berilgan. Institut faoliyati davrida 50 ta fan doktori va 200 ta fan nomzodlari tayyorlandi, 3000 ilmiy maqola, shundan 350 ta chet ellarda va 40 monografiya, ularning 3 tasi chet elda nashr qilingan. Ilmiy salohiyat 75 ilmiy xodimning 1 akademik, 7 fan doktori,24 fan nomzodi va 6 izlanuvchi- tadqiqotchidan iborat.
Izoh: O‘zR VM 2012 yil 7 fevraldagi 33-qarori bilan biokimyo intitut O‘zR FA Bioorganik kimyo instituti tarkibiga kiritildi [ 5 ]. O ‘zR FA polim erlar kimyosi va fizikasi instituti. Ushbu ilmiy muassasa xalq xo‘jaligining biologik faol polimer moddalarga va ular asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish maqsadida O‘zR FA Polimerlar fizikasi va kimyosi instituti direktori, akademik Sayyora Sharofovna Rashidova ( 1943 yilda, Samarqand.) rahbarligida 1979 yildan rivojlanmoqda. Asosiy faoliyati tibbiyot va qishloq xo‘jaligi ehtiyojlarini qondiruvchi preparatlar va himoyalovchi polimer materiallar ishlab chiqarish va qo‘llash. Institutning 5 ilmiy laboratoriyasida (1 akademik 8 fan doktori va 32 fan nomzodlari, 20 dan ortiq tadqiqotchilar) hozirda 6 ilmiy - texnik dasturlar, 2 O‘zR FA maqsadli loyihalari, 2 innavatsion ishlanma va 20 xo‘jalik shartnomasi doirasida biologik faol polimer va ular birikmalari xossalarini o‘rganish, qishloq xo‘jaligi va Respublika farmasevtika sanoati ehtiyojlari uchun maqsadli foydalanish imkoniyatini tadqiq etmoqdalar. Izoh : Bugungi kunda O‘zR FA Polimerlar fizikasi va kimyosi institutiga Vazirlar Mahkamasining 07.02.2012 yildagi 33-qarori bilan Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zMU huzuridagi markaz maqomi berildi [ 5 ]. 2.2. O ‘zbekiston kimyogar olimalari m aktabi va ularning tadqiqot yo‘nalishlari Abdurasulova Amina Rahimovna - birinchi o‘zbek ayollari orasida kimyo fanlari doktori (1965), professor (1966). O‘rta Osiyo davlat universitetini tugatgan (1939), organik kimyo kafedrasi assistenti (1943-1948), dotsenti (1948-1966), O‘zbekiston Milliy universiteti organik kimyo kafedarsi mudiri (1969 yildan). Ilmiy ishlari fenollar va ularning efirlarini alkillashga bag‘ishlangan bo‘lib, nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan. Ortosiklogeksilfenolni sintezi sanoatda qo‘llanilgan. 120 ta ilmiy maqola va 8 ta mualliflik guvohnomasi bor. Bir qator davlat mukofotlari sohibasi. 18 Saidnosirova Zarifa - O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1968), professor (1970), kimyo fanlari nomzodi (1945). Birinchi o‘zbek ayol rassomi. Toshkentda “Pestolozzi” maktabi (1922-1926), Navoiy nomidagi ta’lim - tarbiya texnikumi (1924-1926) da o‘qigan. So‘ng O‘rta Osiyo universiteti fizika - matematika fkultetining kimyo bo‘limini tugatib (1926-1930), o‘rta maktablar, xotin - qizlar bilim yurti va ishchilar fakultetida fizika, matematika va kimyo fanlaridan dars bergan. Qishloq xo‘jalik institutida o‘qituvchi, dotsent va kafedra mudiri (1930-1986), Toshkent tibbiyot institutida o‘qituvchi (1932-1937). O‘quv - pedagogika nashriyotida muharrir (1934-1935). O‘rta maktablar va texnikumlar uchun “Kimyo” darsligi (1933) muallifi. Z.Saidnosirova pedagogik faoliyatdan tashqari, volfram kompleks birikmalari va kimyo terminlarining ruscha- o‘zbekcha lug‘ati ustida ilmiy ish olib brogan. Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1985). Tasviriy san’atga oid ishlari Oybek uy-muzeyida saqlanadi. Download 0,76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish