|
harakatlar koordinatsiyalarning umumiy to‘plami-yig‘indisi
tushuniladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish va tarbiyalashning asosiy yo‘li
yangi xilma-xil harakat malakalari va ko‘nikmalarni
shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakalarining
zaxirasi
ortib
borishiga
sabab
bo‘ladi
va
harakat
analizatorlarining funksional imkoniyatlariga samarali ta’sir
ko‘rsatadi. Yangi harakatlarni o‘zlashtirish uzluksiz bo‘lgani
yaxshi. Agar uzoq vaqt oralig‘ida yangi harakatlarni o‘rganish
rejalashtirilgan bo‘lsa ham, o‘quvchilarga vaqti-vaqti bilan
o‘zlariga ma’lum bo‘lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya
etiladi. Chunki yangi harakatlar (mashqlar) o‘zlashtirib
turilmasa shug‘ullanuvchini harakatga o‘rgatish qiyinlashadi.
Bunday mashqlarni to‘la o‘zlashtirib olish shart emas, chunki
u shug‘ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni his
qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda
harakatlarni, odatda, faol dam olish uchun ajratilgan
kunlardagi
trenirovka
jarayoni
tarkibiga
kiritiladi.
Chaqqonlikni rivojlantirishda yangi harakatlarni o‘zlashtirib
olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy harakatdan
foydalanish mumkin. Lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi
elementlar
bo‘lgani
uchungina
o‘rganiladi.
Malaka
- 81 -
avtomatlashib
borgan
sari
shu
jismoniy
mashqning
chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi a hamiyati
kamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq
qayta tuzish qobiliyati to‘satdan o‘zgargan sharoitdagi
ta’sirlarga
darhol
javobning
berilishi
chaqqonlikni
rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Bunda yuklamaning
o‘zgarishi
sodir
bo‘ladi,
chaqqonlikni
rivojlantirishga
yo‘naltirilib
yuklamani
oshirish
shug‘ullanuvchilarga
koordinatsiyaviy qiyinchiliklarni oshiradi. Ular yyengishi
lozim bo‘lgan koordinatsiyaviy qiyinchiliklar uch guruhga
bo‘linadi:
1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliklar.
2. Ularning o‘zaro moslasha olishidagi qiyinchiliklar.
3. Birdaniga, qisqa, o‘zgargan sharoitda duch kelinadigan
qiyinchiliklar.
Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson hal qilish
uchun, asosan, L.P.Matveyevning chaqqonlikni tarbiyalash
metodikasidan ko‘proq foydalaniladi:
1.
G‘ayritabiiy,
g‘ayri oddiy dastlabki holatdan
foydalanish (zarur bo‘lgan tomonga orqa bilan turib uzunlikka
sakrashlar va hk.).
2. Mashqni oynaga qarab bajarish (diskani chap qo‘l
bilan uloqtirish yoki bokschini chap tomonlama turib zarba
berishi).
3. Harakatlar tezligi va sur’atning o‘zgartirish (masalan,
tezlashtirilgan usulda yoki sekinlashtirib mashqlar bajarish).
4.
Fazoda
mashqlar
bajarilayotgan
chegaralarni
o‘zgartirish
(masalan,
uloqtirishda
snaryadlarni
kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoki maydoni satxi
- 82 -
kichiklashtirilgan sport o‘yinlaridan foydalanilanish, chunki
keng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon
qilish uchun qulaylik tug‘dirmaydi; balandlikka turli usul
bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib sakrash
va hokazolar).
5.
Qo‘shimcha
harakatlar
kiritib
mashqlarni
murakkablashtirish
(masalan,
yerga
tushish
oldidan
qo‘shimcha burilishlar qo‘shib, tayanib sakrash va boshqalar).
6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma’lum
bo‘lmagan tarzda qo‘shib bajarish (masalan, gimnastik
kombinatsiyalarini ko‘rgan va o‘qitgan zahoti bajarish
musobaqasi va shunga o‘xshashlar).
7. Juft va guruh bo‘lib bajariladigan mashqlarda
shug‘ullanuvchilarning
bir-biriga
ko‘rsatadigan
qarshiliklarini o‘zgartirish (masalan, o‘yinlarda turli taktik
kombinatsiyalarni qo‘llash, mashqlarni bajarishda tez-tez
sheriklarni o‘zgartirish).
Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo‘lgan sifatlaridan biri
muskullarni ratsional bo‘shashtira bilishni o‘rganish va uni
takomillashtirishdir. Har qanday harakat ma’lum ma’noda
muskullar ko‘zg‘alishi va bo‘shashtirilishining natijasidir.
Ko‘zg‘alishdek, bo‘shashtirishni (lozim bo‘lgan muskulni,
lozim bo‘lgan payitda) bilish har qanday harakatni samarali
bajarishda muhim rol o‘ynaydi. Harakatni qoyilmaqom qilib
bajarish uchun vaqtincha bo‘shashib turishi kerak bo‘lgan
muskullar guruhining tarangligi harakatni bajarish uchun
lozim bo‘lgan bemalollikni (bo‘g‘iqliq), harakatni erkin
bajarishni yo‘qqa chiqaradi. Harakatni bo‘g‘iq, emin-erkin
bajara olmasak ruhiy va muskul tarangligi orqali sodir bo‘ladi
- 83 -
deb uni ikki guruhga ajratiladi. Ruhiy taranglik asosan his
hayajonga sabab bo‘ladigan faktorlar (kuchli raqibni ko‘rish,
musobaqalashadigan muhit, tomoshabinlar va h.k.) orqali
sodir bo‘ladi va chaqqonlikkagina emas, organizmning boshqa
funksional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bu diqqatni to‘play olmaslik, faoliyat tarkibidagi
o‘zgartirish qilishda kechikish, harakatlar ketma-ketligini
buzilishi va boshqalar tarzida namoyon bo‘ladi. Bu
noqulayliklar
bilan
kurashish
yo‘llari
haqida
“Sport
psixologiyasi” fanida lozim bo‘lgan ma’lumotlarni olish
mumkin. Ruhiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir
bo‘lishi bilan kuzatiladi. Muskul tarangligi turli sabablar
orqali vujudga kelib quyidagi qayd qilingan uch shaklda
namoyon bo‘ladi: a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya)
orqali muskul taranglashishi; b) o‘ta tez bajarish oqibatida
muskulni
taranglikdan
tushishga,
bo‘shashishga
ulgurmasligidan
sodir
bo‘ladigan
taranglik;
d)
koordinatsiyaviy, (takomillashmagan koordinatsiya sababli
muskul bo‘shashishi fazasida bir oz qo‘zg‘aluvchanlikni
mavjudligi orqali sodir bo‘ladigan) taranglik.
Qayd qilingan chaqqonlikni namoyon bo‘lishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatayotgan muskul tarangligini yengish usullari sport
fiziologiyasi va jismoniy tarbiya nazariyasi fanlari orqali
o‘rganiladi.
Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi.
Bunday mashqlarni bajarishda muskullar nihoyatda aniq va
yuqori darajadagi sezgi talabiga muhtoj bo‘lib, charchash
sodir bo‘lganda, mashqni bajarish kam samara beradi. Shunga
ko‘ra organizm sarflagan energiyaning nisbatan to‘liq
- 84 -
tiklanishi uchun yetarli bo‘lganda dam olish oraliqlaridan
(intervaldan) foydalaniladi. Yuqori darajada energiya sarflash
bilan
bajarilgan
mashqlardan
so‘ng
chaqqonlikni
tarbiyalaydigan mashqlarni bajarish biz kutmagan natijani
beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
