Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 
 
 
1-mavzu. AVTOMOBILNI BOSHQARISH TEXNIKASI 
 
Avtomobilni xavfsiz boshqarishda haydovchining ish o‘rniga qanday 
o‘tirganligi juda muhim o‘rin tutadi. Binobarin, haydovchi ish o‘rnida 
shunday joylashishi kerakki, u barcha boshqarish organlarini bemalol 
boshqara olishi, yo‘lni yaxshi kurashi va tezda charchamasligi lozim. 
Haydovchining ish o‘rnida to‘g‘ri joylashgani 1-rasmda ko‘rsatilgan 
bo‘lib, haydovchining orqasi suyanchiqda vertikal holatda tekis tegib 
turishi, rul chambaragini tutib turgan qo‘llari esa biroz tirsakdan egilgan, 
qo‘l barmoqlari rul gardishini tashqi tomondan qurshab olgan bo‘lishi 
kerak. 
Oyoqlarning to‘g‘ri joylashganida tizza osti bo‘shliq o‘rindiq pastki 
chetidan 3-5 sm masofada oyoq biroz oldinga cho‘zilgan va hech qachon 
rul chambaragiga tegmasligi kerak. Ushbu rasmda ko‘rsatilganidek, 
haydovchining o‘z ish o‘rnida joylashuvi uch tayanch nuqtasi bilan 
ta’minlanadi. I – orqa, II – bel, III – oyoq va haydovchi ko‘zining 
yo‘nalishi oldinda uzoqqa qaratilgan bo‘lishi lozim.
1-rasm. Rul chambaragida haydovchining to‘g‘ri joylashuvi. 

---

6 
2-rasm. Tashqi va ichki ko‘zgularni yengil va yuk avtomobillarda 
to‘g‘ri o‘rnatish tartibi. 
 
Chap tashqi ko‘zgu to‘g‘ri o‘rnatilganda uning pastki o‘ng 
burchagida avtomobil g‘ildiragi va yukxonaning oxirgi qismi ko‘rinishi 
kerak. O‘ng tashqi ko‘zguni o‘rnatish ham shunday bo‘ladi. Ichki ko‘zgu 
avtomobilning orqasidagi harakat bo‘laklarini va yo‘l chetlarini 
ko‘rsatishi kerak. 
a) 

---

7 
b) v) 
 
3-rasm. 
 
Haydovchining to‘g‘ri joylashuvi uning oyoq kaftidan to‘g‘ri 
foydalanish imkonini beradi. 3-rasmda ko‘rsatilganidek, oyoq kaftini 
shartli uch qismga bo‘lish mumkin: 
a) ishlashish muftasining harakatlanish chizmasi; 
b) oyoq kaftining tepkilardagi to‘g‘ri joylashish chizmasi; 
v) bir oyoq bilan tormoz va gaz tepkilarini to‘g‘ri bosish chizmasi. 
I qism (oldingi) – sezgir va egiluvchan. Bu qism bilan yoqilg‘i 
uzatishni boshqarish tepkisini ishlatish qulay. Bunda oyoqning poshna 
qismi, albatta, kabina tagligiga suyanishi kerak. 
II qism (o‘rta) – kuchli va egiluvchan qism. Bu qism bilan ilashish 
mexanizmi va tormoz tepkilari ishga solinadi. 
III qism (poshna) – eng kuchli, ammo sezgir emas. Bu qism bilan 
ishlash qulay emas, shuning uchun u tayanch vazifasini bajaradi.
Chap oyoq bilan ilashish mexanizmi tepkisi, o‘ng oyoq bilan tormoz 
va yoqilg‘i uzatish tepkilari boshqariladi. 
4-a rasmda o‘rindiqni oldinga va orqa surish, o‘rindiq suyanchig‘i va 
boshtiragichni hamda xavfsizlik tasmasini sozlash richaglari ko‘rsatilgan. 
4-b rasmda haydovchi o‘rindiq suyanchig‘ini qanday sozlab orqa va 
belining tekis tegib turishini ta’minlash holati, boshtiragichni to‘g‘ri 
o‘rnatish holati (bunda boshtiragichning yuqori qismi bilan barobar 
bo‘lishi kerak) hamda rul chambaragining o‘ziga moslab olish holati 
ko‘rsatilgan. 
4-v rasmda haydovchining o‘z o‘rnida to‘g‘ri joylashganligini 
tekshirish, ya’ni u gavdasini suyanchiqdan uzmasdan o‘zidan uzoqda 

---

8 
joylashgan uzatmalarni almashtirish dastagini bemalol ishga solishi va 
bunda chap qo‘li rul chambaragida cho‘zilgan bo‘lishi kerakligini, 
shuningdek haydovchi rulda to‘g‘ri joylashganda xavfsizlik tasmasini 
sozlash holati ko‘rsatilgan (buni tekshirishda o‘ng qo‘l kafti ko‘krak 
qafasi maydonida tasma ostiga zo‘rg‘a kirishi kerak). 
4-rasm. Haydovchi o‘rindig‘ini sozlash. 
Avtomobilni boshqarish xavfsizligi nafaqat insonning psixofizologik 
xususiyatlariga, balki haydovchining boshqarish joyi sharoitlariga ham 
bog‘liq. Shu bois, uchun haydovchi ish joyini to‘g‘ri tanlashi kerak. 
Haydovchining ish joyi bu avtomobilning kabinasidir. Haydovchining 
o‘z ish joyini noto‘g‘ri tanlashi, avtomobilni boshqarishga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Haydovchining ish joyiga to‘g‘ri o‘tirishi deb, haydovchi gavdasi 
orqa qismining o‘rindiqqa to‘laligicha jipslanishi, oyoqlarining bemalol 
tepki (pedal)larga yetishi, rul chambaragini ushlaganda qo‘llarning 
tirsaklari biroz bukilgan bo‘lishi kerak. Bu holat haydovchi toliqishining 
oldini oladi. 
Haydovchi asosiy axborotni yo‘l sharoitini kuzatish orqali oladi va 
avtomobil salonida o‘rnatilgan har xil o‘lchov asboblari yordamida 
olinadigan axborotlar uning uchun ikkinchi darajali ahamiyatga ega. 

---

9 
Axborotlarning xarakteri va hajmi juda tez o‘zgaruvchan bo‘lib, u doimo 
haydovchidan muntazam ravishda yo‘ldagi harakat sharoitini katta 
diqqat-e’tibor berib kuzatishni taqozo qiladi. Haydovchining ish-faoliyati 
juda murakkab jarayon hisoblanadi. 
Amaliy mashg‘ulotga tayyorgarlik ko‘rayotganda kiyim qulay 
bo‘lishi zarur. Qishki yuqori kiyimlarni yechib qo‘ygan ma’qul. 
Ayollarga boshlang‘ich amaliy mashg‘ulotlarda baland poshnali oyoq 
kiyim kiymaganlari ma’qul, taqinchoqlari boshqarishga xalaqit beradigan 
holatda ularni yechib qo‘yishi lozim. 
Qoidaga ko‘ra tinglovchi avtomobilni amaliy boshqarishni 
o‘rgatadigan avtomobil markasini oldindan bilishi va bunda avtomobilni 
boshqarishdan oldin uning boshqaruv organlari va ularning avtomobil 
salonida joylashuvini diqqat bilan o‘rganib chiqishi lozim. Boshqaruv 
organlarining salonda joylashishi hamda ulardan foydalanish tartibini 
quyidagi rasmda ko‘rib chiqamiz. 
5-rasm. Avtomobil boshqaruv organlarining namunasi