Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

10-rasm. 
 
Tezlik qanchaga oshsa haydovchining avtomobilni xavfsiz 
boshqarishi jarayonida xatoga yo‘l qo‘ymaslikka tavakkal qilmasligi 
uchun yo‘ldan chetga e’tiborini qaratishga shuncha kam vaqt qoladi. 
Natijada tezlik oshishi bilan u kamroq maydonni qabul qilishga majbur 
bo‘ladi. Uzoqroq masofadagiga nisbatan kichikroq obyektlar e’tibordan 
chetga qolishi mumkin. Keyinchalik avtomobil yaqinlashganda esa ular 
haydovchining ko‘rish maydonidan chetda qolib ketadi.
Avtomobil tezligi soatiga 80 km dan yuqori bo‘lganda
60-120 m, oldinda bo‘lgan yo‘l qismi haydovchining ko‘rish maydoni-
dan chetda qoladi. Bunday holatlarda yo‘l chetidan yo‘l markaziga qarab 
harakatlanayotgan piyodalarni urish xavfi oshadi. 
Harakatlanish intensivligi qancha yuqori bo‘lsa, haydovchi o‘z 
yo‘nalishidagi va qarama-qarshi harakatlanayotgan avtomobillarga 
e’tiborni qaratishga shunchalik majbur, ayniqsa yo‘l tor bo‘lgan joylarda 
katta e’tibor talab etildi. Shuning uchun harakatlanish intensivligi 
oshganda e’tibor qaratish maydoni qisqaradi, chunki uning yon 
chegaralari yaqinlashadi. Harakatlanish intensivligi soatiga 400-500 

---

37 
avtomobil bo‘lgan ikki bo‘lakli yo‘l qismida tezlik soatiga 60 km 
bo‘lganda, bo‘sh yo‘lda harakatlanganga qaraganda, e’tiborni qaratish 
maydoni 2 marta kam bo‘ladi. Demak, haydovchining yo‘lni kuzatish, 
avtomobil harakatlanayotgan bo‘lakdan chap va o‘ngda joylashgan 
obyektlarga e’tibor qaratish imkoniyati kamayadi. Harakat intensivligi 
yuqoriroq bo‘lgan yo‘l qismiga o‘tganda, e’tibor qaratishni kuchay-
tirmasdan avvalgidek narsalar sonini ko‘rish uchun, avtomobil tezligini 
kamaytirish kerak. 
Oraliq masofa 60 metrdan ko‘p bo‘lganda e’tiborni qaratish maydoni 
o‘lchamlari oldingi avtomobil o‘lchamlaridan katta bo‘ladi va 
haydovchida yo‘l vaziyatini kuzatishga imkoniyat bo‘ladi. Oraliq masofa 
kamayishi bilan e’tibor qaratish maydoni qisqaradi. Avtomobil tezligi 
oshsa, qisqarish shuncha ko‘p bo‘ladi. 
Haydovchi oldingi avtomobilning tormozlanishini kutib, barcha 
e’tiborini unga qaratadi, oraliq masofa 25 metrdan kam bo‘lganda 
e’tiborni qaratish chegaraga yetadi va haydovchida yo‘l vaziyatini 
kuzatish imkoniyati qolmaydi. Katta tezlik bilan harakatlanganda 
e’tiborni qaratish maydonining qisqarishi hamda vaqtning cheklanganligi 
sababli haydovchi qarama-qarshi harakatlanayotgan avtomobil u bilan 
baravar bo‘lguncha uni ko‘ra olmaydi. 
Bundan tashqari, e’tiborning taqsimlanishi yo‘l vaziyatining o‘zga-
rish tezligiga ham bog‘liq. Chunonchi, qator almashtirishda, haydovchi 
yo‘lni, yon-tevarakni ko‘rishga 0,8-1,6 soniya, orqani kuzatishga esa 0,8-
1,0 soniya vaqt sarflaydi. Asosiy yo‘l kesishmasidan o‘tishga 
tayyorlanib, o‘tish imtiyoziga ega bo‘lgan transport vositasini izlashga 
1,1-1,6 soniya vaqt yo‘qotadi. Vaziyat qancha murakkab bo‘lsa, alohida 
obyektlarga nigohni qaratish uchun, haydovchi shuncha ko‘p vaqt 
sarflaydi. 
Avtomobil yo‘lning egri chiziqli qismida harakatlanganda haydov-
chining yo‘l vaziyatini qabul qilishi o‘ziga xos xususiyati bilan farq 
qiladi. Bunda haydovchi markazdan qochma kuch ta’sirini sezadi va 
o‘zining ko‘p vaqtini avtomobil harakat yo‘nalishini kuzatishga 
sarflaydi, burilish radiusi qancha keskin bo‘lsa, uning diqqat-e’tibori 
shuncha oshadi. U vestibulyar (quloq ichida joylashgan bosh va gavda 
muvozanatini idora qiladigan organ) sezishni ko‘rish bilan taqqoslaydi. 
Yo‘lning egrilik radiusi 800-1000 m bo‘lganda haydovchi deyarli 
markazdan qochma kuch ta’sirini sezmaydi. Agar tezlik soatiga 50 km 
dan oshmasa, avtomobilni boshqarishida yo‘l qo‘yiladigan xatolar 
deyarli xavfli oqibatlarga olib kelmaydi. Tezlik oshganda yoki burilish 

---

38 
radiusi kamayganda avtomobilni harakatlantirish trayektoriyasini saqlash 
qiyin bo‘ladi. Tezlik juda katta bo‘lganda surilish yoki ag‘darilish 
mumkin va qarama-qarshi harakatlanishda o‘tib ketish qiyinlashadi. 
Bunday sharoitda haydovchining e’tibori faqat avtomobil harakatlanish 
trayektoriyasi va uni to‘g‘rilashga qaratilgan bo‘ladi. 
Haydovchi harakatlanish vaqtida ko‘pincha o‘zining e’tiborsizligi 
tufayli tovush ishoralarini sezmay qoladi. Masalan, audiojihozlarning 
ishlatilishi, ya’ni salonda musiqaning baland qilib qo‘yib olinishi yoki 
harakatlanish jarayonida yo‘lovchi bilan suhbatlashib ketish, telefonda 
so‘zlashish va hokazolar bunga misol bo‘la oladi. Tajriba va tadqiqotlar 
shuni ko‘rsatadiki, yaxshi e’tiborga ega bo‘lgan shaxslar ancha tez 
haydovchilik kasblarini egallaydilar. Haydovchi uchun e’tiborsizlik 
YTHni sodir etish uchun asosiy sabablardan biridir. Shuning uchun 
haydovchilikka psixofizilogik tanlashda uning