Microsoft Word Автомобилни бошқариш ва ҳаракат лотин doc

 vujudga kelish prinsipi. 
 
Rul mexanizmi va rul boshqarmasi texnik soz bo‘lgan avtomobil 
burilganidan keyin boshqariladigan g‘ildiraklar va rul chambaragi 
haydovchining ko‘magisiz neytral holatni egallashi kerak.
Rul mexanizmida chervyak rollikka nisbatan biroz qiya joylashgan. 
Shu sababdan o‘rta holatda cherviyak va rolik oralig‘i kam va nolga 
yaqin, rolik biror tomonga siljiganda oraliq ko‘payadi. Shuning uchun 
g‘ildiraklar neytral holatda bo‘lganda rul mexanizmida ishqalanish 

---

62 
yuqori bo‘ladi. Bu esa g‘ildiraklar stabilizatsiyasiga ko‘maklashadi.
Rul mexanizmining noto‘g‘ri sozlanishi, rul yuritmasidagi katta 
oraliqlar (lyuft) stabilizatsiya yomonlashishiga va avtomobil harakat 
yo‘nalishida tebranishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Boshqaruvchi 
g‘ildiraklari stabilizatsiyasi yomon avtomobillar o‘z-o‘zidan harakat 
yo‘nalishini o‘zgartiradi, uni to‘g‘rilab turish uchun haydovchi uzluksiz 
rul chambaragini burib turadi. Boshqariluvchi g‘ildiraklar stabilizatsiyasi 
yomon bo‘lganda haydovchidan ma’naviy va jismoniy kuch talab qiladi, 
rul yuritmasi detallari va shina aylanishi oshadi. 
Burilishda harakatlanganda boshqariladigan ichki va tashqi 
g‘ildiraklar har xil radiusli aylanalar bo‘ylab dumalaydi. 
G‘ildiraklar sirpanmasdan dumalashi uchun ularning o‘qi bir nuqtada 
kesishishi shart. Bu shartning bajarilishi uchun boshqaruvchi g‘ildiraklar 
har xil burchakka burilishi lozim. Avtomobil g‘ildiraklari har xil 
burchakka burilishini rul trapetsiyasi ta’minlaydi. Burilish markaziga 
nisbatan tashqi g‘ildirak ichkaridagiga qaraganda hamma vaqt kam 
burchakka buriladi, g‘ildirakning burilish burchagi qancha ko‘p bo‘lsa, 
farq shuncha ko‘p bo‘ladi.
Avtomobilning boshqaruvchanligiga shinalarning elastikligi ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Avtomobilga 
yonlanma kuch 
ta’sir 
etganda 
shina 
deformatsiyalanadi va g‘ildirak avtomobil bilan birga kuch ta’sir etgan 
yo‘nalishga siljiydi. Yonlanma kuch qancha katta va shina elastikligi 
yuqori bo‘lsa, siljish shuncha ko‘p bo‘ladi. Shinaning aylanish tekisligi va 
harakatlanish yo‘nalishi orasidagi burchak 
Toyish burchagi 
deyiladi. 
Orqa va oldingi g‘ildiraklar bir xil burchakda toyganda avtomobil 
berilgan harakat yo‘nalishini saqlaydi, lekin toyish burchagi miqdorida 
burilgan bo‘ladi. Bunga 
neytral buriluvchanlik 
deyiladi. Agar oldingi o‘q 
g‘ildiraklarning toyish burchagi orqa o‘q g‘ildiraklar toyish burchagidan 
ko‘p bo‘lsa, avtomobil burilishda harakatlanganda haydovchi bergan 
burilish radiusiga nisbatan kattaroq radius bilan harakatlanishga intiladi. 
Avtomobilning bunday xususiyati 
yetarli bo‘lmagan buriluvchanlik 
deyiladi.
Agar orqa o‘q g‘ildiraklarning toyish burchagi oldingi o‘q 
g‘ildiraklar toyish burchagidan katta bo‘lsa, avtomobil burilishda 
harakatlanganda haydovchi bergan burilish radiusiga nisbatan kichikroq 
radius bilan harakatlanishga intiladi. Avtomobilning bunday xususiyati 
ortiqcha buriluvchanlik 
deyiladi. 
Avtomobilning buriluvchanligini har xil elastiklikka ega shinalarni 
ishlatish, ulardagi bosimni o‘zgartirish, avtomobildagi yukni taqsimlash 

---

63 
yo‘li bilan o‘qlarga tushadigan og‘irlikni o‘zgartirish kabi usullarni 
qo‘llab biroz boshqarish mumkin. Yetarli bo‘lmagan buriluvchanlikka 
ega avtomobillarni boshqarishda kamroq mahorat va e’tibor talab 
qilinadi, lekin uni burish uchun rul chambaragini ko‘proq burchakka 
burishga to‘g‘ri keladi. Bu esa haydovchining ishini qiyinlashtiradi.
Ayniqsa, avtomobil katta tezlikda harakatlanayotganda buriluv-
chanlikning 
ta’siri 
ancha 
sezilarli 
bo‘ladi. 
Avtomobilning 
boshqariluvchanligi uning yurish qismi va rul boshqarmasining texnik 
holatiga bog‘liq bo‘ladi. Shinalarning birortasida havo bosimining 
kamayishi uning dumalash qarshiligini oshiradi va ko‘ndalang bikirligini 
kamaytiradi. Shuning uchun biror g‘ildirakning havosi kam bo‘lsa, 
avtomobil shu tomonga og‘ib harakatlanadi. Bunday og‘ishni tiklash 
uchun haydovchi boshqariladigan g‘ildiraklarni og‘ishga teskari tomonga 
burib turishi kerak. Bunda g‘ildiraklarning yonlanma sirpanib 
harakatlanganligi uchun intensiv aylanish bo‘ladi. Rul yuritmasi detallari 
va shkvoren birikmalari aylanishi ortiqcha oraliq (zazor)larni hosil qilib, 
g‘ildirakning ortiqcha tebranishiga sabab bo‘ladi. 
Oraliqlari katta va yuqori tezlikda harakatlanayotgan avtomobilning 
oldingi g‘ildiraklari tebranishi shunga borib yetishi mumkinki, g‘ildirak 
bilan yo‘l orasidagi tishlashish buziladi. G‘ildirak tebranishining sababi 
muvozanatining buzilishidir. Bunga shinaga qo‘yilgan yamoqlar va 
diskaga yopishib qolgan kirlar sabab bo‘ladi. G‘ildirak tebranishining 
oldini olish uchun uning diskiga qo‘shimcha yuklar yopishtirilib, 
muvozanati me’yorga solinadi (balansirovka qilinadi). 
Avtomobilning boshqarishga sarflanadigan energiya miqdori 
boshqariluvchanlikning ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Sarflanadigan energiya miqdori rul boshqarmasi konstruksiyasi, rul 
mexanizmi uzatish soni, rul chambaragining haydovchiga nisbatan 
joylashishi va boshqa omillarga bog‘liqdir. Rul chambaragini burishda 
energiya sarfini kamaytirish uchun rul mexanizmining uzatish soni 
tanlanadi. Uzatish soni kichik bo‘lganda rul chambaragini burish uchun 
kerakli burchak kamayadi lekin burish uchun kuch ko‘payadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan va boshqa ko‘p holatlarni e’tiborga olib, rul 
mexanizmi uzatishlari soni loyihalash paytida tanlanadi. Uzatish soni katta 
bo‘lganda sarflanadigan kuch kamayadi, lekin kerakli burchakka rul 
chambaragini burish haydovchini charchatadi. Bundan tashqari, kichik 
uzatish soni, rul chambaragini kichik gradusga burishda harakatlanish 
yo‘nalishining keskin o‘zgarishiga olib keladi. Bu haydovchidan yuqori 
malaka va e’tiborni talab qiladi. Uzatishlar soni yuqori bo‘lganda aksincha. 

---

64 
Avtomobilni boshqarishda energiya sarfini kamaytirish uchun rul 
boshqarmasida kuchaytirgichlar qo‘llaniladi. Bu haydovchi ishini ancha 
yengillashtiradi. Kuchaytirgichlar yuk avtomobillariga, avtobuslar va ayrim 
qimmat turuvchi yengil avtomobillarning yuqori quvvatli divigatel va katta 
massasi bo‘lganlariga o‘rnatiladi. Rul boshqarmasidagi gidrokuchaytir-
gichlar konstruksiyasida “yo‘lni sezish” degan tushuncha ko‘zda tutilgan, 
shu sababli haydovchi yo‘ldan boshqariladigan g‘ildiraklarga ta’sir etuvchi 
kuch miqdori va yo‘nalishini sezadi. Og‘ir mashinalarning gidroku-
chaytirgich (BelAZ) yo‘lni sezish xususiyati yo‘q. Hozirgi paytda o‘rtacha 
vaznli tezyurar hamda o‘rta va og‘ir vaznli yuk avtomobillari, shuningdek, 
avtobuslarning rul yuritmalarida kuchaytirgich ishlatiladi.