|
www.ziyouz.com kutubxonasi
319
Nahotki Akbar ham Andijon-u Samarqandlarni ko‘rmay o‘tib ketsa? Uning Hindistonda
qilgan nek ishlarini Movarounnahrdan kelgan xayrixoh odamlar ko‘rganda, «qani shu
obodonchilig-u islohotlar bizda ham amalga oshirilsa!» deb armon qilishadi. Buxoroda
hali ham qul bozorlari gavjum ekanini, dashtiy sultonlar musulmon eronliklarni «rofiziy,
shia» deb, bo‘ynidan bog‘lab, hatto burnini teshib chilvir o‘tkazib, qul bozoriga haydab
kelib sotishlarini kuyinib aytib beradilar. Shayboniyzodalar davlatida juda e’tiborli
bo‘lgan Qo‘shquloqbiy, Bulduriqbiy, Cho‘ltanbi, Bo‘zaxo‘r Sulton degan beklar Samar-
qand-u Toshkentday qadimiy madaniyat markazlariga xo‘jayin bo‘lib olib, ilm-u
ma’rifatni oyoqosti qilayotganlari Akbarga ham og‘ir bir ko‘rgilikday tuyuladi.
«Movarounnahrni bu dashtiy johillardan qutqaring!» deb keluvchilarga, «hali fursat
yetilgan emas, sabr qilmoq kerak», deb javob beradi.
Lekin sabr qila-qila Akbar ham ellikdan oshdi. Nahotki Samarqanddagi Amir Temur
maqbarasini, Shohizindani, Farg‘ona bog‘larini, Toshketning Bo‘zsuvini biror marta borib
ko‘rish unga nasib qilmagan bo‘lsa?
Bu savol negadir hozir Kashmirdagi mirzateraklar va chinorzorlarni ko‘rgan paytda
yurakni ezuvchi bir mung bilan ko‘ngildan o‘tmoqda edi. Shu topda u Movarounnahrga
bemalol borib kelayotgan elchilar va savdo karvonlarini havas bilan eslar edi. Bobur
davrida boshlangan aloqalar hanuzgacha uzilgani yo‘q, yigirma yil davomida
Abdullaxondan Akbar saroyiga uch marta elchilar kelib ketdi. Akbar ham Buxoroga uch
qayta elchilar yubordi, Abdullaxonning sovg‘alariga yarasha qimmatbaho in’omlar
jo‘natdi.
Bundan maqsad faqat murosa qilish emas, balki bir-birlarining ahvolidan yaxshiroq
xabardor bo‘lish va qulay payt kelganda yonboshga olib, yerga ko‘tarib urish ham edi.
Savdo karvonlari bilan Movarounnahrga har yili borib kelayotgan xufiyalar yangi-yangi
gaplar topib kelishmoqda. Akbarning Hindistonda diniy to‘ntarish yasagani Buxorodagi
jo‘ybar shayxlarining sochini tikka qilib yuboribdi. Ular Akbarni shialardan ham battar
kofir deb e’lon qilishib, uning nomini tilga oldirmay qo‘yishibdi, Abdullaxonni esa
musulmon olamining imoni pok, islomga sodiq tojdori deb ulug‘lashibdi.
Xo‘ja Islom nomli din peshvosi eng mutaasib shayxlarni Buxoroga yig‘ib, ularning
nomidan Akbarga qarshi g‘azabli fatvolar chiqarayotgan bo‘lsalar ham, Abdullaxon
hanuzgacha Hindiston bilan aloqani uzgan emas. U hamon Akbarga elchilar yuborib,
maktublar yozib turibdi. Chunki agar xon Akbar bilan aloqani uzsa, bundan Eron
podshosi shoh Abbos foydalanadi. Akbar davlatining qudrati ma’lum, agar uni Eron o‘z
tomoniga og‘dirib olsa, Abdullaxon ikkita zo‘r raqib qarshisida yakkalanib qoladi.
Abdullaxon Akbar olib borayotgan yangicha siyosatni qanchalik yomon ko‘rmasin, uning
elchilarini zo‘r tantana bilan qabul qildi. Akbar Buxorodagi jo‘ybar shayxlarining tahdidli
fatvolari ustidan kulgan kabi, o‘zining eng yaqin maslakdoshlarini — Hakim Humom va
Sadri Jahonlarni Abdullaxon saroyiga elchi qilib yubordi. Qani xon yangi imon-u e’tiqod
vakillariga biron yomonlik qilib ko‘rsin-chi! Yoki jo‘ybar shayxlari ularni «kofir» deb
toshbo‘ron qildirsin-chi! Yo‘q, ular Akbarning besh-olti yildan beri butun kuchlarini
shimoliy viloyatflarga yig‘ayotganidan xabardor. Hozir yoshi oltmishdan oshib, ancha
kasalmand bo‘lib qolgan Abdullaxon Akbarning yengilmas sarkarda deb shuhrat
qozongani bejiz emasligini biladi va u bilan urushishga yuragi betlamaydi. Shuning
uchun Abdullaxon o‘zining mafkuraviy dushmanlari bo‘lgan Akbar elchilariga katta
ziyofatlar berdi, safarlarga birga olib chiqdi, zarbof to‘nlar va chopqir otlar in’om qilib,
izzat-ikrom bilan jo‘natdi.
Movarounnahrda bir yildan ortiq yurib qaytgan Akbar elchilari Samarqand-u Buxoroda
xon zulmidan bezor bo‘lgan odamlar tobora ko‘payib borayotganini, buning ustiga
xonning katta o‘g‘li Abdumo‘min otasining taxtini tezroq egallash ishtiyoqida unga qarshi
Humoyun va Akbar – Avlodlar dovoni (roman). Pirimqul Qodirov
Do'stlaringiz bilan baham: |
