Microsoft Word Allambergenova M

25



I BOB. O’RXUN -ENASOY OBIDALARI LUG’AVIY BIRLIKLARIDAGI GRAMMATIK SHAKLLAR TADRIJI


Qadimgi turkiy til leksikasi mazkur tilning qaysi dialektlar asosida shakllanganini ko’rsatishi bilan diqqatga sazavor. Shuningdek, malum bir davrga oid nutq xususiyatlari, xalqning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayoti, dunyoqarashi, xullas, imkoniyatning moddiy, manaviy va maishiy hayoti bilan bog’liq hamma jihatlar leksikada aks etadi.

Qadimgi turkiy tilning leksik qatlami ham o’ziga xos. Bu tilning leksikasidagi o'ziga xoslik shundan iboratki, qadimgi turkiy qabilalarning tillaridagi leksik qatlam, tilning boshqa sathlariga qaraganda, qadimgi turkiy adabiy tilning shakllanishida katta vazifa bajargan. Qadimgi turkiy til leksikasi asosan turkiy so’zlardan iborat. Ozlashgan qatlam oz miqdorni tashkil etadi.

Qadimgi turkiy til leksikasining asosiy qismi barqarordir. Bu barqarorlikni hozirgi o’zbek tili bilan qadimgi turkiy til leksikasi qiyosida ko’rish mumkin. Garchi qadimgi turkiy tildagi grammatik shakllar ozgargan bo’lsa-da, aksariyat so’z o’zaklari saqlangan. Misol uchun Kultegin bitigtoshining 1-satridagi parchani olib ko’raylik: Uza kUk tanri asra yagiz yir qilintuqta ikin ara kisi Ugli qilinmis- yuqorida ko'k osmon, ostda qora yer qilinganda, ikkovining orasida inson bolalari yaratilgan. Bu parchadagi asra va yagiz so’zlaridan tashqari barchasi hozirgi o’zbek tiliga ayrim fonetik va grammatik shakllar o’zgarishlari bilan yetib kelgan, bu so’zlarning manolari saqlangan.

Shuningdek, qadimgi turkiy tildagi evfemizmlar ham ko’chimning bir turi bo’lib, noxush salbiy hodisa va harakatlarni okkazional ma no ifodalab, anglashilgan hodisaning tub mohiyatini yashirish uchun qo’llanadi.

Antonimlar ham qadimgi turkiy tilning leksik qatlami boyishida katta ahamiyat kasb etgan. Sinonimlarning esa turli belgilari mavjud bo’lgan. Ya’ni, qadimgi turkiy tilda sinonimlarning quyidagi korinishlarini ajratish mumkin:

1. 
   O’xshatish manoli so’zlar sinonimlar qatorini hosil qiladi.
   
2. 
   Yaqin manoli so’zlar sinonimlar qatorini hosil qiladi.