Microsoft Word Abduraxmonova Dinora Maqola

---

BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARI KASBIY 

KOMPETENTLIGINING TASHKILIY TUZILMAVIY SHAKLI 

HAQIDA MULOHAZALAR 

Abduraxmonova Dinora, Doniyarov Mavlonbek. 

JDPI Boshlang’ich ta’lim fakulteti o’qituvchilari. 

 

Annotatsiya:  Ushbu  maqolada  bo’lajak  boshlang’ich  sinf  o’qituvchilari 

kasbiy kompetentligini  amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va 

malakalarning  egallanishi  va  ularni  amalda  yuqori  darajada  qo’llay  olinishi.  

Kasbiy  kompetentlik  mutaxassis  tomonidan  alohida  bilim,  ko’nikma  va  

malakalarning  egallanishini  emas,  balki  har  bir  mustaqil  yo’nalish  bo’yicha 

integrativ  bilimlar  va  harakatlarning  o’zlashtirilishiga  qaratilgan  mulohazalar 

yuritilgan. 

Kalit  so’zlar:  Xalqaro  dastur  (PISA),  PISA,  kompetentlik,  qobiliyat, 

kasbiy malaka, o’quvchilarning o’qish savodxonligi, matematik savodxonligi va 

tabiiy- ilmiy savodxonlik, ijtimoiy kompetentlik, maxsus kompetentlik 

Аннотация: Цель данной статьи - предоставить будущим учителям 

начальной  школы  знания,  навыки  и  компетенции,  необходимые  для 

реализации  своих  профессиональных  навыков  и  применения  их  на 

высоком  уровне  на  практике.  Под  профессиональной  компетенцией 

понимается  приобретение  комплексных  знаний  и  действий  в  каждой 

независимой  области,  а  не  приобретение  специалистом  определенных 

знаний, навыков и компетенций. 

Ключевые  слова:  Mеждународная  программа  (PISA),  PISA, 

компетентность,  способности,  профессиональные  навыки,  грамотность 

чтения  учащихся,  математическая  грамотность  и  научная  грамотность, 

социальная компетентность, особая компетентность. 

Annotation.

 

This  article  aims  to  provide  prospective  primary  school 

teachers  with  the  knowledge,  skills,  and  competencies  needed  to  realize  their 

professional  competencies  and  apply  them  at  a  high  level  in  practice. 

Professional competence is focused on the acquisition of integrative knowledge 

and  actions  in  each  independent  area,  rather  than  the  acquisition  of  specific 

knowledge, skills and competencies by the specialist.

  

Keywords:

 

International  Program  (PISA),  PISA,  Competence,  Ability, 

Professional  Skills,  Student  Reading  Literacy,  Mathematical  Literacy  and 

Science Literacy, Social Competence, Special Competence.

 

---

Hozirgi kunda kompetensiyaviy yondashuvga  asoslangan  DTS  nima 

uchun  zarur  bo’lib  qoldi.  Bu  savolga  javob  berish  uchun  “Kadrlar  tayyorlash 

milliy  dasturi”ning asosiy  tarkibiy  qismlariga  e’tibor  qaratish  lozim. 

Ya’ni ta’lim  tizimi,  shaxs,  davlat  va  jamiyat,  fan  va  ishlab  chiqarishdan iborat 

bo’lgan milliy modelning ayrim qismlaridagi ulkan o’zgarishlar, xususan, davlat 

va  jamiyatning  tubdan  o’zgarishi,  hayotimizga  kirib  kelgan  axborot-

kommunikatsion  vositalar,  fanning  eng  so’nggi  yutuqlariga  asoslangan 

zamonaviy  ishlab  chiqarish  texnologiyalari  va  oldingi  yoshlardan  tubdan  farq 

qiluvchi  o’zgacha  fikrlovchi yoshlarning vujudga  kelganliklarini  aytish 

mumkin. 

Undan  tashqari,  butun  dunyoda  bo’layotgan  ta’lim  sohasidagi  islohotlar 

ham,  xususan  Janubiy–sharqiy  Osiyo  davlatlari,  Yevropa  va  Amerika 

qit’asidagi  10-15  yildan  buyon  amalga  oshirilayotgan  ta’limiy  islohotlarni 

keltirish  mumkin.  Masalan,  har  uch  yilda  maktab  o’quvchilarining 

o’zlashtirishini  baholash  bo’yicha  Xalqaro  dastur  (PISA)  jahon  mamlakatlari 

ta’lim  tizimi  sifatini  o’rganib  chiqadi.  PISA  (Programme for International 

Student Assessment)  dasturining  maqsadi  15-16  yoshli  o’quvchilarning 

maktabda berilayotgan ta’limni qay darajada o’zlashtirayotgani va ularni inson 

faoliyatining  turli  sohalarida  qo’llay  bilishini  tadqiq  etishdan  iborat.  PISA 

dasturi  bo’yicha  mutaxassislar  tomonidan  15-16  yoshli  o’quvchilarning o’qish 

savodxonligi,  matematik  savodxonligi  va  tabiiy-  ilmiy  savodxonligi  sinovdan 

o’tkaziladi.  

Bozor munosabatlari sharoitida mehnat bozorida ustuvor o’rin egallagan 

kuchli raqobatga bardoshli bo’lish har bir mutaxassisdan kasbiy kompetentlikka 

ega bo’lish, uni izchil ravishda oshirib borishni taqozo etmoqda.  

“Kompetentlik”  (ingl.  “competence”  –  “qobiliyat”)  –  faoliyatda  nazariy 

bilimlardan samarali foydalanish, yuqori darajadagi kasbiy malaka, mahorat va 

iqtidorni  namoyon  eta  olish  “Kompetentlik”  tushunchasi  ta’lim  sohasiga 

psixologik ilmiy izlanishlar natijasida kirib kelgan. Psixologik nuqtai nazardan 

kompetentlik  “noan’anaviy  vaziyatlar,  kutilmagan  hollarda  mutaxassisning 

o’zini qanday tutishi, muloqotga kirishishi, raqiblar bilan o’zaro munosabatlarda 

yangi  yo’l  tutishi,  noaniq  vazifalarni  bajarishda,  ziddiyatlarga  to’la 

ma’lumotlardan  foydalanishda,  izchil  rivojlanib  boruvchi  va  murakkab 

jarayonlarda harakatlanish rejasiga egalik”ni anglatadi. 

1

 

                                                           

1

 Педагогик компетентлик ва креативлик асослари / Муслимов Н.А., Усмонбоева М.Ҳ., Сайфуров Д.М., 

Тўраев А.Б. – Тошкент, 2015. – 120 бет. 

 

---

Kasbiy  kompetentlik–mutaxassis  tomonidan  kasbiy  faoliyatni  amalga 

oshirish  uchun  zarur  bo’lgan bilim,  ko’nikma  va  malakalarning  egallanishi  va 

ularni amalda yuqori darajada qo’llay olinishi.  Kasbiy kompetentlik mutaxassis 

tomonidan  alohida  bilim,  malakalarning  egallanishini  emas,  balki  har  bir 

mustaqil  yo’nalish  bo’yicha  integrativ  bilimlar  va  harakatlarning  o’zlashtiri-

lishini  nazarda  tutadi.  Shuningdek,  kompetensiya  mutaxassislik  bilimlarini 

doimo  boyitib  borishni,  yangi  axborotlarni  o’rga-nishni,  muhim  ijtimoiy 

talablarni anglay olishni, yangi ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta ishlash 

va o’z faoliyatida qo’llay bilishni taqozo etadi.  

Kasbiy kompetentlik quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo’ladi:  

- murakkab jarayonlarda;  

- noaniq vazifalarni bajarishda;  

- bir-biriga zid ma’lumotlardan foydalanishda;  

- kutilmagan vaziyatda harakat rejasiga ega bo’la olishda  

Kasbiy kompetensiyaga ega mutaxassis:  

- o’z bilimlarini izchil boyitib boradi;  

- yangi axborotlarni o’zlashtiradi;  

- davr talablarini chuqur anglaydi;  

- yangi bilimlarni izlab topadi;  

- ularni qayta ishlaydi va o’z amaliy faoliyatida samarali qo’llaydi.  

Kasbiy kompetentlik sifatlari ular negizida quyidagi sifatlar aks etadi:   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Quyida  kasbiy  kompetentlik  negizida  aks  etuvchi  sifatlarning  mohiyati 

qisqacha yoritib beramiz.  

1.  Ijtimoiy  kompetentlik  –  ijtimoiy  munosabatlarda  faollik  ko’rsatish 

ko’nikma,  malakalariga  egalik,  kasbiy  faoliyatda  subyektlar  bilan  muloqotga 

kirisha olish.  

Sifatlar 

Ijtimoiy kompetentlik 

Shaxsiy kompetentlik 

 

Maxsus (yoki kasbiy) 

kompetentlik 

Ekstremal 

kompetentlik 

Texnologik 

kompetentlik 

Psixologik, 

metodik, 

informatsion, 

kreativ, 

innovatsion, 

komunikativ 

va boshqa

 

kompetentlik

 

---

2.  Maxsus  kompetentlik  –  kasbiy-pedagogik  faoliyatni  tashkil  etishga 

tayyorlanish,  kasbiy-pedagogik  vazifalarni  oqilona  hal  qilish,  faoliyati 

natijalarini  real  baholash,  BKMni  izchil  rivojlantirib  borish  bo’lib,  ushbu 

kompetentlik  negizida  psixologik,  metodik,  informatsion,  kreativ,  innovatsion 

va  kommunikativ  kompetentlik  ko’zga  tashlanadi.  Ular  o’zida  quyidagi 

mazmunni ifodalaydi:  

a)  psixologik  kompetentlik  –  pedagogik  jarayonda  sog’lom  psixologik 

muhitni  yarata  olish,  talabalar  va  ta’lim  jarayonining  boshqa  ishtirokchilari 

bilan  ijobiy  muloqotni  tashkil  etish,  turli  salbiy  psixologik  ziddiyatlarni  o’z 

vaqtida anglay olish va bartaraf eta olish;  

b) metodik kompetentlik – pedagogik jarayonni metodik jihatdan oqilona 

tashkil etish, ta’lim yoki tarbiyaviy faoliyat shakllarini to’g’ri belgilash, metod 

va vositalarni maqsadga;  

muvofiq  tanlay  olish,  metodlarni  samarali  qo’llay  olish,  vositalarni 

muvaffaqiyatli qo’llash;  

c)  informatsion  kompetentlik  –  axborot  muhitida  zarur,  muhim,  kerakli, 

foydali  ma’lumotlarni  izlash,  yig’ish,  saralash,  qayta  ishlash  va  ulardan 

maqsadli, o’rinli, samarali foydalanish;  

d) kreativ kompetentlik – pedagogik faoliyatga nisbatan tanqidiy va ijodiy 

yondashish, o’zining ijodkorlik malakalariga egaligini namoyish eta olish;  

e)  innovatsion  kompetentlik  –  pedagogik  jarayonni  takomillashtirish, 

ta’lim  sifatini  yaxshilash,  tarbiya  jarayonining  samaradorligini  oshirishga  doir 

yangi g’oyalarni ilgari surish, ularni amaliyotga muvaffaqiyatli tatbiq etish;  

f) kommunikativ kompetentlik – ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari, 

jumladan,  talabalar  bilan  samimiy  muloqotda  bo’lish,  ularni  tinglay  bilish, 

ularga ijobiy ta’sir ko’rsata olish.  

g) shaxsiy kompetentlik – izchil ravishda kasbiy o’sishga erishish, malaka 

darajasini  oshirib  borish,  kasbiy  faoliyatda  o’z  ichki  imkoniyatlarini  namoyon 

qilish.  

h) texnologik kompetentlik – kasbiy-pedagogik BKMni boyitadigan ilg’or 

texnologiyalarni  o’zlashtirish,  zamonaviy  vosita,  texnika  va  texnologiyalardan 

foydalana olish.  

i) ekstremal kompetentlik–favqulotda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, texnologik 

jarayon  ishdan  chiqqan)da,  pedagogik  nizolar  yuzaga  kelganda  oqilona  qaror 

qabul qilish, to’g’ri harakatlanish malakasiga egalik.  

Bir  qator  tadqiqotlarda  bevosita  pedagogga  xos  kasbiy  kompetentlik  va 

uning  o’ziga  xos  jihatlari  o’rganilgan.  Ana  shunday  tadqiqotlar  sirasiga 

---

A.K.Markova  va  B.Nazarovalar  tomonidan  olib  borilgan  izlanishlarni  kiritish 

mumkin.  

O’z  tadqiqotlarida  A.K.Markova  pedagogning  kasbiy  kompetentligi 

quyidagi tarkibiy asoslardan iborat ekanligini qayd etadi:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’zbekiston  sharoitida  ham  pedagogga  xos  kasbiy  kompetentlik,  uning 

o’ziga xos jihatlari o’rganilgan bo’lib, ular orasida B.Nazarova tomonidan olib 

borilgan tadqiqot o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotchining fikriga ko’ra 

pedagogga  xos  kasbiy  kompetentlik  negizida  quyidagi  tarkibiy  asoslar  tashkil 

etadi:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Maxsus yoki kasbiy 

kompe-tentlik (kasbiy 

faoliyatni yuqori 

darajada tashkil 

etish) 

 

Shaxsiy kompetentlik 

(o’z-o’zini 

rivojlantirish, 

o’z-o’zini namoyon 

etish) 

 

Ijtimoiy kompetentlik 

(qo’shimcha 

faoliyatni 

hamkorlikda tashkil 

etish) 

 

 

Tarkibiy asoslar 

Individual 

kompetentlik 

(o’z-o’zini 

boshqarish, kasbiy 

rivojlanish va 

yangiliklar yaratish) 

 

Maxsus yoki kasbiy 

kompetentlik (kasbiy 

faoliyatni yuqori 

darajada tashkil 

etish) 

 

 

Autokompetentlik 

(o’zini ijtimoiy-

kasbiy rivojlantira 

olish) 

 

Ijtimoiy kompetentlik 

(kasbiy faoliyatni 

hamkorlikda tashkil 

etish, ijtimoiy 

mas’ullik) 

 

Tarkibiy asoslar 

 

Ekstremal kasbiy 

kompetentlik 

(kutilmagan 

vaziyatlarda 

ishlay olish) 

 

---

 

Kasbiy (shu jumladan, pedagogik) kompetentlikka ega bo’lishda o’z ustida 

ishlash  va  o’z-o’zini  rivojlantirish  muhim  ahamiyatga  ega.  O’z-o’zini 

rivojlantirish  vazifalari  o’zini  o’zi  tahlil  qilish  va  o’zini  o’zi  baholash  orqali 

aniqlanadi.  

O’z ustida ishlash–shaxs yoki mutaxassis tomonidan o’zini ijtimoiy hamda 

kasbiy  jihatdan  rivojlantirish,  kamolotga  erishish  yo’lida  maqsadli,  izchil, 

tizimli harakatlarning tashkil etishi.    

Mutaxassisning o’z ustida ishlashi quyidagilarda ko’rinadi:  

- kasbiy BKMni takomillashtirib borish;  

- faoliyatga tanqidiy va ijodiy yondashish;  

- kasbiy va ijodiy hamkorlikka erishish;  

- ishchanlik qobiliyatini rivojlantirish;  

- salbiy odatlarni bartaraf etib borish;  

- ijobiy sifatlarni o’zlashtirish  

Pedagogning o’z ustida ishlashi bir necha bosqichda kechadi:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O’z faoliyatini tahlil qilish asosida 

yutuq va kamchiliklarini aniqlash 

 

B

 o

 s

 q

 i 

ch

 l 

a 

r 

Yutuqlarini boyitish va kamchiliklarni 

bartaraf etish yuzasidan aniq qarorga 

kelish 

Ushbu qaror bo’yicha amaliy harakatlarni 

samarali tashkil etish yo’llarini izlash 

 

Xato va kamchiliklarni takrorlamaslikka 

intilish 

 

Qabul qilingan qarorning izchil 

bajarilishini doimiy nazorat qilib borish 

 

5-bosqich 

 

4-bosqich 

 

1-bosqich 

 

3-bosqich 

 

2-bosqich 

 

---

Pedagogning  quyidagi  amaliy  harakatlari  mutaxassis  sifatida  uning  o’z 

ustida ishlashini ifodalaydi:  

- aniq maqsad, intilish asosida pedagogik jarayonni takomillashtirish;  

-  pedagogik  jarayon  samaradorligini,  o’zining  ishchanlik  faolligini 

oshirish;  

- izchil ravishda yangilanib borayotgan pedagogik bilimlarni o’zlashtirish;  

- ilg’or texnologiya, metod hamda vositalardan xabardor bo’lish;  

- faoliyatiga fan-texnikaning so’nggi yangiliklarini samarali tadbiq etish;  

- kasbiy ko’nikma va malakalarini takomillashtirish;  

- salbiy pedagogik nizolarning oldini olish, bartaraf etish choralarini izlash.  

 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

1.  Pedagogik  kompetentlik  va  kreativlik  asoslari  //  Muslimov  N.A., 

Usmonboyeva  M.H.,  Sayfurov  D.M.,  To‘rayev  A.B.  –  Toshkent,  2015.  –  120 

bet. 

2.  Xalqaro  tadqiqotlarda  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  o‘qish 

savodxonligini baholash. (Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar va soha 

mutaxassislari  uchun  metodik  qo‘llanma)  «Sharq»  nashriyot-matbaa 

aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati. Toshkent-2019. 

3.  Xalqaro  tadqiqotlarda  o‘quvchilarning  matematik  savodxonligini 

baholash.  (Matematika  fani  o‘qituvchilari,  metodistlari  va  soha  mutaxassislari 

uchun metodik qo‘llanma) «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi 

Bosh tahririyati. Toshkent- 2019.