Microsoft Word Abdullayeva Z



Download 221,51 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/4
Sana14.02.2021
Hajmi221,51 Kb.
#58800
TuriReferat
1   2   3   4
Bog'liq
ozbek tilida fel yasalishi va uning strukturasi

ipak va –chi elementlaridan hosil qilingan»

1



                                                        

1

 A.Berdialiyev. O‘zbek tilida so‘z yasovchi qo‘shma affikslar. Filol. fan. nomz. …diss. avtoref. –Toshkent, 1970. –



B.12. 


So‘z  yasalishida  ikki  qism  –  so‘z  yasalish  asosi  va  so‘z  yasovchi  ishtirok 

etishi,  yasama  so‘z  shu  ikki  qismning  birikishidan  hosil  bo‘lishi  to‘g‘ri.  Lekin 

faqat  shunga  asoslanib,  mohiyatan  bir-biridan  farqli  bo‘lgan  so‘z  yasalish 

birliklarini  (so‘z  yasalish  asosi  va  so‘z  yasovchini)  bir  xil  nom  bilan,  ya’ni  «so‘z 

yasovchi»  deb  atash  hech  bir  jihatdan  maqbul  emas.  So‘z  yasalishida  ishtirok 

etuvchi  bu  ikki  komponent  ma’nosi,  vazifasi  va  boshqa  xususiyatlari  bilan  bir-

biridan  farqlanadi.  Shunga  ko‘ra,  bularning  har  birini,  o‘z  ma’no  va  vazifasi 

asosida, alohida nom bilan atash lozim.  

«So‘z  yasalish  asosi»  termini  yasama  so‘zning  shu  komponentini  umumiy 

xususiyatiga  ko‘ra  ataydi.  Bunda  uning  material  jihatdan  qanday  birlik  ekani  aks 

etmaydi.  Masalan,  terim  so‘zining  ter  qismi  (yasama  so‘zning  tarkibiy  qismi 

sifatida)  so‘z  yasalish  asosi,  material  qism  sifatida  –  leksema,  tub  so‘z,  fe’l. 



Terimchi  so‘zining  terim  qismi  –  so‘z  yasalish  asosi,  material  qism  sifatida  – 

yasama so‘z, ot. 

«So‘z  yasovchi»  termini  ham  yasama  so‘zning  ikkinchi  tarkibiy  qismini 

umumiy  (asosiy)  xususiyatiga  ko‘ra  ataydi  va  bu  nomda  uning  material  jihatdan 

qanday  birlik  ekani  aks  etmaydi.  Masalan,  rangdor,  qabulxona,  kamchiqim 

so‘zlaridagi  -dor,  -xona,  kam-  so‘z  yasalish  birligi  sifatida  –  so‘z  yasovchi. 

Material birlik sifatida esa -dor – affiks, -xona – affiksoid, kam – yordamchi so‘z. 

Demak,  «so‘z  yasovchi»  deganda,  so‘z  yasalish  asosiga  nisbatan  olinib, 

unga  qo‘shiladigan  va  yasama  so‘zni  hosil  qiladigan  komponent  tushuniladi.  Ana 

shunday  tushunilganda,  atalganda  so‘z  yasalish  asosi  va  so‘z  yasovchi  terminlari 

har  bir  birlikning  (yasama  so‘z  komponentlarining)  mohiyatini,  ularning  o‘zaro 

farqini aniq aks ettiradi va so‘z yasalish birliklarining atamasi hisoblanadi. 

So‘z  yasalishi  usullarida  yasalgan  yasama  so‘zlar  ma’lum  tarkibga  ega 

bo‘ladi.  Yasama  so‘zning  tarkibi  uni  tashkil  etuvchi  qismlardan  iborat  bo‘ladi. 

Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, yasama so‘z so‘z yasalish asosiga so‘z yasovchini 

qo‘shish bilan hosil qilinadi. Binobarin, har bir yasama so‘z ana shu ikki qismdan 

iborat  bo‘ladi,  ya’ni  so‘z  yasalish  tarkibi  so‘z  yasalish  asosi  va  so‘z  yasovchidan 

tuziladi. 




Yasama so‘z tub so‘z, shuningdek,  yasama so‘zdan  hosil qilinishi  mumkin. 

Lekin har qanday holatda ham yasama so‘zning tarkibi ikki qism (komponent)dan 

iborat  bo‘ladi.  Masalan,  o‘g‘irla  so‘zining  so‘z  yasalish  tarkibi  o‘g‘ri  (so‘z 

yasalish  asosi)  va  –la  (so‘z  yasovchi)dan  tashkil  topgan.  Terimchi  so‘zining  so‘z 

yasalish tarkibi terim (so‘z yasalish asosi) va –chi (so‘z yasovchi)dan  iborat. So‘z 

yasalish  asosi  bilan  so‘z  yasovchining  mohiyatini  to‘g‘ri  belgilash,  umuman,  so‘z 

yasalishining, yasama so‘zning mohiyatini to‘g‘ri belgilash imkonini beradi. 

O‘zbek  tilshunosligida  ancha  vaqtlargacha  so‘z  yasalish  asosi  birligi  qayd 

etilmas  edi.  Faqatgina  so‘z  yasovchi  affikslarning  u  yoki  bu  so‘z  turkumiga  oid 

so‘zlardan  (masalan,  otdan,  sifatdan  yoki  fe’ldan)  so‘z  yasashi  qayd  etilar  edi. 

Lekin  bu  narsa  so‘z  yasalishi  bilan  bog‘liq  biror  hodisaning,  jumladan,  so‘z 

yasalish  asosining  mohiyatini  aks  ettira  olmaydi.  Chunki  birinchidan,  hech  qaysi 

so‘z  yasovchi  biron  turkumga  oid  so‘zlarning  hammasidan  so‘z  yasamaydi. 

Ikkinchidan,  so‘z  yasalishiga  asos  bo‘ladigan  so‘zni  ot,  sifat,  fe’l  deb  atash  so‘z 

yasalish  asosining  material  tomoninigina  aks  ettiradi  va  so‘z  yasalishi  nuqtai 

nazaridan,  so‘z  yasalish  asosining  mohiyati  nuqtai  nazaridan  hodisani  (so‘z 

yasalishi birligini) aks ettira olmaydi. 

Shuningdek,  so‘z  yasalish  asosiga  nisbatan  so‘z,  leksema  terminlari  aralash 

qo‘llanib  kelmoqda.  Hatto,  yasama  so‘zning  o‘zi  ham  «so‘z»,  «leksema»  deb 

nomlanib  kelmoqda.  Bu  ham  lisoniy  birlik  va  nutq  birligini  farqlamaslik  bilan 

bog‘liqdir.  Lekin  bunga  yo‘l  qo‘ymaslik  kerak,  aks  holda  yasama  so‘z  tarkibiy 

qismlarining  va  yasama  so‘zning  o‘z  mohiyati  belgilanmay  qolaveradi.  Oqibatda 

so‘z  yasalishi,  yasama  so‘z  bilan  bog‘liq  boshqa  hodisalarning  mohiyatini 

belgilash mumkin bo‘lmaydi. 

Keyingi  vaqtlarda  yaratilgan  ishlarda  (boshqa  tillarga  oid  ishlar  ta’sirida) 

so‘z  yasalish  asosi  hodisasiga  e’tibor  berilla  boshlandi.  Lekin  aytib  o‘tilgan 

hodisalar bilan birga, so‘z yasalish asosining ham mohiyati aniq va to‘g‘ri talqinini 

topgani yo‘q. 




So‘z yasalish asosi so‘z yasalishi sathiga xos birlik ekan, uning mohiyati shu 

nuqtai nazardan belgilanishi lozim bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, yasama so‘zning 

mohiyatini belgilashga yo‘l ochadi. 

So‘z  yasalishi  asosi  haqida  gap  borganida,  birinchi  navbatda,  uning  qanday 

birlik ekani, ya’ni lisoniy birlikmi yoki nutq birligimi, leksemami yoki so‘z ekanini 

aniq belgilash (u haqda aniq xulosaga ega bo‘lish) shart. Shundagina so‘z yasalishi 

bilan bog‘liq boshqa hodisalarni ham to‘g‘ri va aniq yoritishga yo‘l ochiladi. 

O‘zbek tilshunosligida so‘z termini  «leksema»  ma’nosida  ham,  «so‘zshakl» 

ma’nosida  ham  qo‘llanilib  kelindi  va  hozir  ham  bu  hol  ma’lum  darajada  davom 

etyapti.  Binobarin,  yasama  so‘zning  asosi  bo‘luvchi  qismning  mohiyatini  shu 

nuqtai  nazardan  aniq  belgilash  kerak  bo‘ladi.  Shu  asosda  so‘z  yasalishining 

mahsuli qanday birlik ekani ham hal etiladi.  

«So‘z»  deganda,  umuman,  lug‘aviy  birlik  emas,  ma’lum  bir  (muayyan) 

grammatik  shakldagi  lug‘aviy  birlik  tushunilishi  ma’lum.  Shu  nuqtai  nazardan 

yondashilsa,  so‘z  yasalish  asosini  so‘z  deyish  mumkin  bo‘lmaydi.  Chunki  u 

yasama  so‘z  tarkibida  grammatik  shaklga  ega  bo‘lmaydi  (So‘z  yasalish  asosiga 

so‘z yasovchi qo‘shimcha qo‘shilishining o‘ziyoq shundan dalolat beradi). Demak, 

so‘z yasalish asosiga nisbatan «so‘z» atamasi (termini) xuddi shu ma’noda – «so‘z 

yasalish  uchun  asos  bo‘luvchi  lug‘aviy  birlik»  ma’nosida  qo‘llanadi  (so‘zshakl 

ma’nosida emas) va bunday qo‘llanishga e’tiroz bo‘lishi mumkin emas

1

.   


Yasama  so‘z  –  lisoniy  birlik.  So‘z  yasalish  asosi  va  so‘z  yasovchining 

tahlilidan  ko‘rish  mumkinki,  so‘z  yasovchi  so‘z  yasalishiga  asos  bo‘luvchi 

leksemaning  muayyan  bir  ma’nosi  asosida  undan  yangi  so‘z  hosil  qiladi.  Yasama 

so‘zning  ma’nosi  so‘z  yasalish  asosining  ana  shu  muayyan  ma’nosi  bilan  so‘z 

yasovchining  ma’nosi  zaminida  yuzaga  keladi.  Shuning  uchun  ham  yasama 

so‘zning  ma’nosini  uning  tarkibiy  qismlari  (so‘z  yasalish  asosi  va  so‘z  yasovchi) 

ma’nosi  bilan  asoslash  mumkin  bo‘ladi.  Masalan,  changimoq,  tinchimoq, 


Download 221,51 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish