Microsoft Word Ðflокхменч3

---

Amaliy mashg’ulot №1 
Montaj oldi sozlash ishlari uchun namunaviy asboblarni tanlash
Amaliy mashg’ulotining maqsadi: 
Talabalarni darsga mashg’ulotida tayyorlash, 
talabalarga bilimni uzatish yo’li bilan o’quv jarayonini tashkillashtirish, amaliy mashg’ulot 
materiallari boyicha bilim va ko’nikma hosil qilish, ushbu mashg’ulotni o’zlashtirishi uchun 
izlanish, ularning bilim va ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish 
1.1. Apparatli va programmali majmua. Instrumentlar va asbob-uskunalar. 
Copylock apparatli programmali majmua. 
Copylock – appatarli programmali majmua, nusxa olish, redaktorlar va SKD seriyasida 
foydalaniladigan tashqi tashuvchida saqlash uchun ishlatiladi. Ushbu programmator avtonom 
ravishda xamda IBM PC bilan birgalikda RS-232 protokolidan foydalanib 
programmalashtiriladigan kontroller bilan aloqa tashkil qilib ishlashi mumkin.
Programmatorni komplektiga Windows 95/98/ME/NT4.0./2000/XP muxitida ishlaydigan 
boshqaruvchi programma
kiradi. Programmali ta’minot kirishga chegaralash sistemasini 
ekspluatatsiya qilish bo‘yicha ishlashni ancha soddalashtiradi va ushbularga imkon beradi: 
-
faylda klyuchlar to‘g‘risida, xar qanday klyuchda va kontrollerlarni parametrlarini sozlash 
bo‘yicha ma’lumotlarni saqlash; 
-
klyuchlarni ro‘yxatdagi kod bo‘yicha yoki 
kommentariyani
tekst fragmenti bo‘yicha 
izlash; 
-
kontrollerga/kontrollerdan klyuchlar to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘qish/yozish; 
-
programmatorni xotirasdagi ma’lumotlarni tozalash; 
-
programmatorga/dan klyuch to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yozish/o‘qish; 
-
programmatorni xotirasidagi ma’lumotlarni tozalash; 
-
faylga/dan klyuchlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yozish/o‘qish; 
-
klyuchlar bo‘yicha ma’lumotlarni o‘zgartirish (qo‘shish, bekor qilish, redaktorlash, 
kommentariyalash
); 
-
kontrollerni sozlashni o‘zgartirish; 
-
har-xil seriyali qurilmalar bilan ishlashni (SL.Lock-R …); 
-
Copy Lock ni kompyuter bilan ishlaganida avtonomli ta’minot blokini ushlashni; 
-
Kontrollerdan/ga ma’lumotlarni nusxalash va yozishni avtonom ishlash (kompyutersiz). 
Texnik belgilari: 
Copy Lock ni tashqi ta’minoti 12V DC 
Avtonom ta’minotsi 9..12V DC. 
IBM PC bilan aloqa uchun protokol RS232. 
Kompyuterni turi IBM PC 486. 
Instrumentlar va asbob uskunalar. 
Personal kompyuterdagi nosozlikni topish uchun bir nechta asbob uskunalar bo‘lsa kifoY. 
Agar bunga professional tarafdan yondoshmoqchi bo‘lsangiz bilingki nosozliklarni topish va 
ularni tez tuzatish uchun maxsus asbob uskunalar mavjud. Bular qatoriga quyidagilar kiradi 
[3,4]: 
-
sochish va yig‘ish uchun oddiy asbob uskunalar majmuasi; 
-
kompyuter qismlarini testlash uchun diagnostik qurilmalar va programmalar; 
-
qarshilik va kuchlanishni o‘lchash uchun asboblar: raqamli multimetr, logik elementlar va 
raqamli sxemalarni tekshirish uchun yakka impulsli generatorlar; 
-
kimyoviy preparatlar (kontaktlarni tozalash uchun eritma), pulverizator sovutadigan suyuqlik 
bilan va kompyuter qismlarini tozalash uchun ballonda siqilgan gaz (havo) bilan: 
-
kontaktlarni tozalash uchun tampon to‘plami; 
-
maxsus qo‘l asboblari (masalan, mikrosxemalarni, chiplarni almashtirish uchun asboblar); 

---

-
ketma-ket va parallel portlarni tekshirish uchun testli razemlar
-
SIMM modullarini, DIP chiplarini va boshqalarni ishlashini baholash uchun xotirani 
tekshiruvchi asboblar; 
-
kuchlanishni tejab ishlatilayotganini tekshirish imkonini beradigan, kompyuter ku
tekshiradigan o‘zgaruvchan o‘zgartirgichlar asosida qurilgan uskunalar testerlar.
Ba’zi bir hollarda payvandlash uchun asboblar to‘plami kerak bo‘lishi mumkin. Yuqorida 
keltirilgan asbob va qo‘shimcha uskunalar quyidagi bo‘limda ko‘rib chiqilad
Barcha kompyuterlarning servisli ta’mirlash xizmati uchun kerak bo‘lgan asbob uskunalar 
qimmat emas. Ularning ko‘pchiligi katta bo‘lmagan xalta yoki qutiga joylashadi. Xatto yuqori 
darajadagi professionallar asboblarini katta 
xizmati uchun kerak bo‘ladigan asbob uskunalarning narxi 20 dollardan boshlab (kichkina 
ta’mirlash xizmati uchun) 500 dollargacha (yuqori darajadagi ta’mirlash xizmati uchun) boradi. 
Buni avtomexanikga kerak
solishtiring va bilingki siz bajaradigan ish u ishga nisbatan toza. 
Bu bo‘limda platalarni va tugunlarni ta’mirlash xizmati uchun kerak bo‘ladigan elementar 
asboblar ustida gap boradi. Yaxshisi xamma
yaxshi. 
Quyidagi rasmda kichkina tuplamga ega bo‘lgan narxi 20 dollar atrofida turadigan asboblar 
ko‘rsatilgan (ularni ichidagilarni ayrimlarini aloxida olishga to‘g‘ri keladi).
Uncha qimmat bo‘lmagan to
-
gayka uchun 3/16 dyuym
-
gayka uchun 1/4 dyuym
-
krestsimon kichkina otvertka
-
kichkina yassi otvertka;
-
krestsimon o‘rtacha otvertka
-
o‘rtacha yassi otverka: 
2.1-rasm. Kompyuter bilan ishlayotgan
-
mikrosxema va mixlarni olib tashlash uchun uskuna:
-
mikrosxema va mixlarni joylashtirish uchun uskuna:
-
pinset: 
-
detallar uchun qisqich: 
-
T10 va T15 Torx tipidagi otvertka:
ket va parallel portlarni tekshirish uchun testli razemlar; 
SIMM modullarini, DIP chiplarini va boshqalarni ishlashini baholash uchun xotirani 
kuchlanishni tejab ishlatilayotganini tekshirish imkonini beradigan, kompyuter ku
tekshiradigan o‘zgaruvchan o‘zgartirgichlar asosida qurilgan uskunalar testerlar.
Ba’zi bir hollarda payvandlash uchun asboblar to‘plami kerak bo‘lishi mumkin. Yuqorida 
keltirilgan asbob va qo‘shimcha uskunalar quyidagi bo‘limda ko‘rib chiqilad
1.2. Qo‘l instrumentlari. 
Barcha kompyuterlarning servisli ta’mirlash xizmati uchun kerak bo‘lgan asbob uskunalar 
qimmat emas. Ularning ko‘pchiligi katta bo‘lmagan xalta yoki qutiga joylashadi. Xatto yuqori 
darajadagi professionallar asboblarini katta bo‘lmagan chemadonda olib yurishadi. Ta’mirlash 
xizmati uchun kerak bo‘ladigan asbob uskunalarning narxi 20 dollardan boshlab (kichkina 
ta’mirlash xizmati uchun) 500 dollargacha (yuqori darajadagi ta’mirlash xizmati uchun) boradi. 
Buni avtomexanikga kerak bo‘ladigan asboblarning narxi (5-
solishtiring va bilingki siz bajaradigan ish u ishga nisbatan toza.
Bu bo‘limda platalarni va tugunlarni ta’mirlash xizmati uchun kerak bo‘ladigan elementar 
asboblar ustida gap boradi. Yaxshisi xammasini katta bo‘lmagan asboblar to‘plamidan boshlagan 
Quyidagi rasmda kichkina tuplamga ega bo‘lgan narxi 20 dollar atrofida turadigan asboblar 
ko‘rsatilgan (ularni ichidagilarni ayrimlarini aloxida olishga to‘g‘ri keladi).
Uncha qimmat bo‘lmagan to‘plamga quyidagilar kiradi: 
gayka uchun 3/16 dyuymli klyuch; 
gayka uchun 1/4 dyuymli klyuch; 
krestsimon kichkina otvertka; 
; 
krestsimon o‘rtacha otvertka; 
Otvertkalar 
Kompyuter bilan ishlayotganda tavsiya etiladigan asboblar to‘plami.
arni olib tashlash uchun uskuna: 
mikrosxema va mixlarni joylashtirish uchun uskuna: 
x tipidagi otvertka: 
SIMM modullarini, DIP chiplarini va boshqalarni ishlashini baholash uchun xotirani 
kuchlanishni tejab ishlatilayotganini tekshirish imkonini beradigan, kompyuter kuchlanishini 
tekshiradigan o‘zgaruvchan o‘zgartirgichlar asosida qurilgan uskunalar testerlar. 
Ba’zi bir hollarda payvandlash uchun asboblar to‘plami kerak bo‘lishi mumkin. Yuqorida 
keltirilgan asbob va qo‘shimcha uskunalar quyidagi bo‘limda ko‘rib chiqiladi. 
Barcha kompyuterlarning servisli ta’mirlash xizmati uchun kerak bo‘lgan asbob uskunalar 
qimmat emas. Ularning ko‘pchiligi katta bo‘lmagan xalta yoki qutiga joylashadi. Xatto yuqori 
bo‘lmagan chemadonda olib yurishadi. Ta’mirlash 
xizmati uchun kerak bo‘ladigan asbob uskunalarning narxi 20 dollardan boshlab (kichkina 
ta’mirlash xizmati uchun) 500 dollargacha (yuqori darajadagi ta’mirlash xizmati uchun) boradi.
-10 ming dollar) bilan 
Bu bo‘limda platalarni va tugunlarni ta’mirlash xizmati uchun kerak bo‘ladigan elementar 
sini katta bo‘lmagan asboblar to‘plamidan boshlagan 
Quyidagi rasmda kichkina tuplamga ega bo‘lgan narxi 20 dollar atrofida turadigan asboblar 
ko‘rsatilgan (ularni ichidagilarni ayrimlarini aloxida olishga to‘g‘ri keladi). 
vsiya etiladigan asboblar to‘plami. 

---

Gayka uchun klyuch boshi olti qirrali bo‘lgan vintni burash uchun kerak bo‘ladi, unda 
kompyuterning korpusi, tizim bloki, adapter platalari, diskavodlar, kuchlanish bloki va ovoz 
chiqarish qurilmasi qotirilgan bo‘ladi. Gayka uchun otvertkaga nisbatan klyuchdan foydalangan 
qulaydir.
Bir xil ishlab chiqaruvchilar olti qirrali vintni o‘rniga oddiy yoki krestsi
buni otvertka bilan amallasa bo‘ladi. 
Mikrosxema va mixlarni olib tashlash uchun va joylashtirish uchun 
mikrosxemalarini (va boshqa kichkina o‘lchamdagi integral sxemalarni) oyoqchalarini 
qayirmasdan o‘rnatish uchun kera
mikrosxemalar yoki ROM ni olish uchun uncha katta bo‘lmagan otvertka kerak bo‘ladi. Agar 
platadan katta protsessorni masalan 486, Pentium ili Pentium Pro olish kerak bo‘lsa bunga 
maxsus uskuna kerak bo‘ladi (agar u standart platada joylashgan bo‘lsa). Bu mikrosxemalarning 
chiqishlari ko‘p bo‘lib ularni olish uchun kerakli darajada kuch talab qilinadi. Keltirilgan uskuna 
mikrosxemani olishda kuchni teng taqsimlab uning sinib ketishini oldini oladi.
Zamonaviy tizimli platalarda ZIF (Zero Insertion Forse) ishlatiladi. Bunda mikrosxemalarni 
bunaqa razemlarga qo‘yayotganda va olayotganda katta kuch kerak bo‘lmaydi. 
2.2-rasm.Mikrosxemalarni va protsessorlarni platadan olish uchun (chapda), ZIP dan tashqari
Qo‘l bilan olishga noqulay bo‘lgan katta bo‘lmagan vint yoki oraliq
qisqich bilan olish mumkin. Agar ayniqsa biror bir kichkina detal kompyuterni ichiga tushib 
ketsa uni olishda pinsetni qulay
Yulduzsimon otvertka 
chiqaradigan maxsus vintlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib ularn burashga kerak bo‘ladi. Bundan 
tashqari yuqorida keltirilgan asboblarga quyidagi asboblarni qo‘shi
-
uzun gubkali passatijlar;
-
tiska yoki qisqich; 
-
simlarni tozalash yoki kesish uchun uskuna;
-
o‘lchagichli gaykali klyuchlar;
-
egov; 
-
katta bo‘lmagan fonar (fonus):
Passatijlar
- katta bo‘lmagan detallarni ushlash, razemni simlarini to‘g‘ir
o‘tkazgichlarni olishda, mikrosxemalarni chiqishlarini to‘g‘irlashda kerak bo‘ladi.
Qisqich - 
kichkini oraliq
ushlashda kerak bo‘ladi.
Kesish 
va 
tozalash
uskunasi simlarni kesish va tozalash uchun pichoq va skalpeldan ko‘ra 
afzalroqdir. U kabel va simlarni qayt
Gayka uchun klyuch boshi olti qirrali bo‘lgan vintni burash uchun kerak bo‘ladi, unda 
usi, tizim bloki, adapter platalari, diskavodlar, kuchlanish bloki va ovoz 
chiqarish qurilmasi qotirilgan bo‘ladi. Gayka uchun otvertkaga nisbatan klyuchdan foydalangan 
Bir xil ishlab chiqaruvchilar olti qirrali vintni o‘rniga oddiy yoki krestsi
buni otvertka bilan amallasa bo‘ladi.
Mikrosxema va mixlarni olib tashlash uchun va joylashtirish uchun 
mikrosxemalarini (va boshqa kichkina o‘lchamdagi integral sxemalarni) oyoqchalarini 
qayirmasdan o‘rnatish uchun kerak bo‘ladi. Katta bo‘lmagan integral sxemalarni masalan: 
mikrosxemalar yoki ROM ni olish uchun uncha katta bo‘lmagan otvertka kerak bo‘ladi. Agar 
platadan katta protsessorni masalan 486, Pentium ili Pentium Pro olish kerak bo‘lsa bunga 
o‘ladi (agar u standart platada joylashgan bo‘lsa). Bu mikrosxemalarning 
chiqishlari ko‘p bo‘lib ularni olish uchun kerakli darajada kuch talab qilinadi. Keltirilgan uskuna 
mikrosxemani olishda kuchni teng taqsimlab uning sinib ketishini oldini oladi.
naviy tizimli platalarda ZIF (Zero Insertion Forse) ishlatiladi. Bunda mikrosxemalarni 
bunaqa razemlarga qo‘yayotganda va olayotganda katta kuch kerak bo‘lmaydi. 
rasm.Mikrosxemalarni va protsessorlarni platadan olish uchun (chapda), ZIP dan tashqari
(o‘ngda) kerakli bo‘ladigan uskuna. 
Qo‘l bilan olishga noqulay bo‘lgan katta bo‘lmagan vint yoki oraliq
qisqich bilan olish mumkin. Agar ayniqsa biror bir kichkina detal kompyuterni ichiga tushib 
ketsa uni olishda pinsetni qulayligi juda as qotadi. 
Yulduzsimon otvertka 
Torx ( 6-14-rasm) Compaq
va boshqa kompaniyalar ishlab 
chiqaradigan maxsus vintlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib ularn burashga kerak bo‘ladi. Bundan 
tashqari yuqorida keltirilgan asboblarga quyidagi asboblarni qo‘shishni tavsiya etardik:
uzun gubkali passatijlar; 
simlarni tozalash yoki kesish uchun uskuna; 
gaykali klyuchlar; 
katta bo‘lmagan fonar (fonus): 
katta bo‘lmagan detallarni ushlash, razemni simlarini to‘g‘ir
o‘tkazgichlarni olishda, mikrosxemalarni chiqishlarini to‘g‘irlashda kerak bo‘ladi.
kichkini oraliq-o‘tkazgichlarga o‘xshagan kichkina qismchalarni (peremichkalarni) 
uskunasi simlarni kesish va tozalash uchun pichoq va skalpeldan ko‘ra 
afzalroqdir. U kabel va simlarni qayta ishlashda kerak bo‘ladi.
Gayka uchun klyuch boshi olti qirrali bo‘lgan vintni burash uchun kerak bo‘ladi, unda 
usi, tizim bloki, adapter platalari, diskavodlar, kuchlanish bloki va ovoz 
chiqarish qurilmasi qotirilgan bo‘ladi. Gayka uchun otvertkaga nisbatan klyuchdan foydalangan 
Bir xil ishlab chiqaruvchilar olti qirrali vintni o‘rniga oddiy yoki krestsimon vint ishlatadi, 
Mikrosxema va mixlarni olib tashlash uchun va joylashtirish uchun 
uskuna
xotira 
mikrosxemalarini (va boshqa kichkina o‘lchamdagi integral sxemalarni) oyoqchalarini 
k bo‘ladi. Katta bo‘lmagan integral sxemalarni masalan: 
mikrosxemalar yoki ROM ni olish uchun uncha katta bo‘lmagan otvertka kerak bo‘ladi. Agar 
platadan katta protsessorni masalan 486, Pentium ili Pentium Pro olish kerak bo‘lsa bunga 
o‘ladi (agar u standart platada joylashgan bo‘lsa). Bu mikrosxemalarning 
chiqishlari ko‘p bo‘lib ularni olish uchun kerakli darajada kuch talab qilinadi. Keltirilgan uskuna 
mikrosxemani olishda kuchni teng taqsimlab uning sinib ketishini oldini oladi. 
naviy tizimli platalarda ZIF (Zero Insertion Forse) ishlatiladi. Bunda mikrosxemalarni 
bunaqa razemlarga qo‘yayotganda va olayotganda katta kuch kerak bo‘lmaydi.
rasm.Mikrosxemalarni va protsessorlarni platadan olish uchun (chapda), ZIP dan tashqari 
Qo‘l bilan olishga noqulay bo‘lgan katta bo‘lmagan vint yoki oraliq-utkazgichlarni pinset va 
qisqich bilan olish mumkin. Agar ayniqsa biror bir kichkina detal kompyuterni ichiga tushib 
va boshqa kompaniyalar ishlab 
chiqaradigan maxsus vintlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib ularn burashga kerak bo‘ladi. Bundan 
shni tavsiya etardik: 
katta bo‘lmagan detallarni ushlash, razemni simlarini to‘g‘irlash, oraliq-
o‘tkazgichlarni olishda, mikrosxemalarni chiqishlarini to‘g‘irlashda kerak bo‘ladi. 
o‘tkazgichlarga o‘xshagan kichkina qismchalarni (peremichkalarni) 
uskunasi simlarni kesish va tozalash uchun pichoq va skalpeldan ko‘ra 

---

O‘lchamli gaykali klyuchlar
va PS/2 bilan ishlaganda kerak bo‘ladi. 
Tiska
- yordamida razemlarni to‘g‘irlash, kabellarni bukish va ularga kerakli bo‘lgan shaklga 
keltirish mumkin; ma’lum bir jarayonlarda tiska detallarni qotirish uchun kerak bo‘ladi.
Egov
– shassi va korpusni o‘tkir qirralariga ishlov berishda va diskovodning yuza qismini 
bir-biriga to‘g‘ri keltirish uchun kerak bo‘ladi.
Fonar
(fonus) – kompyuter ichini 
yoritishda kerak bo‘ladi. 
2.3.-rasm. Qisqich – katta bo‘lmagan detallarni ushlash yoki chiqarib olish uchun kerak bo‘ladi.
2
Ba’zi bir hollarda platalarni yoki qismlarni tekshirish vaqtida ayrim maxsus va o‘lchov 
asboblardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ular oddiy va uncha qimmat emas. Kompyuterni 
tekshirishda test-razemlari va multimetr kerak bo‘ladi. Test
ulanadigan portlarni va ularga ulanadigan kabellarni tekshirishga imkon beradi. Multimetr xar xil 
parametrlarni o‘lchay oladi. Masalan: kuchlanish blokining chiqishini va sxemaning xar xil 
nuqtasidagi kuchlanishni o‘lchaydi, si
mumkin. Tarmoq rozetkasi testeri 
bo‘ladi. 
Test-razemlari ketma-ket va parallel ulanadigan portlarni tekshirishda kera
ularni kabellar ulanadigan joyga ulansa tekshiruv vaqtida parallel va ketma
chiqishlaridan kirish kontaktlariga signal chiqaradi ya’ni o‘z
Test-razemlari bir nechta 
va 25 – kontaktli parallel port uchun razemlar kerak bo‘ladi. Bunaqa test
firmalar tomonidan ishlab chiqariladi shu bilan birga IBM (universal razem ishlab chiqarmoqda, 
unda uchta ko‘rinishdagi razem bitta korpusga jo
Universal razem birdaniga uchta port uchun juda qulaydir. Shuni bilingki test
ko‘pchilik diagnostika va ta’mirlash to‘plamlari qatoriga kiradi, shuning uchun ularni aloxida 
olish shart emas. Siz o‘zingiz xam test
Ishlash jarayonida kuchlanish va qarshilikni tekshirishga to‘g‘ri keladi. Buning uchun 
raqamli yoki analog multimetrlar kerak bo‘ladi. Bularning xoxlaganida, tekshiriladigan zanjirga 
ulanadigan kamida ikkita chiqishi (shupi) bor. Ulangan
kursatadi. Tanlangan ish rejimiga bog‘liq xolda qurilma qarshilikni, uzgaruvchan va uzgarmas 
O‘lchamli gaykali klyuchlar
Yevropa va Aziyadagi ishlab chiqaruvchilarni kompyuterlari 
va PS/2 bilan ishlaganda kerak bo‘ladi.
yordamida razemlarni to‘g‘irlash, kabellarni bukish va ularga kerakli bo‘lgan shaklga 
ish mumkin; ma’lum bir jarayonlarda tiska detallarni qotirish uchun kerak bo‘ladi.
shassi va korpusni o‘tkir qirralariga ishlov berishda va diskovodning yuza qismini 
biriga to‘g‘ri keltirish uchun kerak bo‘ladi. 
kompyuter ichini yoritishda, oddiy lampa yoritib berolmagan joylarni 
katta bo‘lmagan detallarni ushlash yoki chiqarib olish uchun kerak bo‘ladi.
2.4-rasm.Torx tipli yulduzchasimon otvertka. 
1.3. O‘lchov vositalari 
O‘lchov asboblari 
Ba’zi bir hollarda platalarni yoki qismlarni tekshirish vaqtida ayrim maxsus va o‘lchov 
asboblardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ular oddiy va uncha qimmat emas. Kompyuterni 
razemlari va multimetr kerak bo‘ladi. Test-razemlari ketma
ulanadigan portlarni va ularga ulanadigan kabellarni tekshirishga imkon beradi. Multimetr xar xil 
parametrlarni o‘lchay oladi. Masalan: kuchlanish blokining chiqishini va sxemaning xar xil 
nuqtasidagi kuchlanishni o‘lchaydi, simdagi yoki platadagi va kabeldagi uzilishlarni aniqlash 
mumkin. Tarmoq rozetkasi testeri – buning yordamida tarmoqqa to‘g‘ri ulanganligini tekshirsa 
Test - razemlari 
ket va parallel ulanadigan portlarni tekshirishda kera
ularni kabellar ulanadigan joyga ulansa tekshiruv vaqtida parallel va ketma
chiqishlaridan kirish kontaktlariga signal chiqaradi ya’ni o‘z-o‘ziga. 
razemlari bir nechta 
tiplarga
bo‘linadi. Sizga 9 - va 25 – kontaktli ke
kontaktli parallel port uchun razemlar kerak bo‘ladi. Bunaqa test
firmalar tomonidan ishlab chiqariladi shu bilan birga IBM (universal razem ishlab chiqarmoqda, 
unda uchta ko‘rinishdagi razem bitta korpusga joylashgan). 
Universal razem birdaniga uchta port uchun juda qulaydir. Shuni bilingki test
ko‘pchilik diagnostika va ta’mirlash to‘plamlari qatoriga kiradi, shuning uchun ularni aloxida 
olish shart emas. Siz o‘zingiz xam test-razem yasashingiz mumkin. 
Multimetr
Ishlash jarayonida kuchlanish va qarshilikni tekshirishga to‘g‘ri keladi. Buning uchun 
raqamli yoki analog multimetrlar kerak bo‘ladi. Bularning xoxlaganida, tekshiriladigan zanjirga 
ulanadigan kamida ikkita chiqishi (shupi) bor. Ulanganda multimetr o‘lchangan qiymatni 
kursatadi. Tanlangan ish rejimiga bog‘liq xolda qurilma qarshilikni, uzgaruvchan va uzgarmas 
Yevropa va Aziyadagi ishlab chiqaruvchilarni kompyuterlari 
yordamida razemlarni to‘g‘irlash, kabellarni bukish va ularga kerakli bo‘lgan shaklga 
ish mumkin; ma’lum bir jarayonlarda tiska detallarni qotirish uchun kerak bo‘ladi. 
shassi va korpusni o‘tkir qirralariga ishlov berishda va diskovodning yuza qismini 
yoritishda, oddiy lampa yoritib berolmagan joylarni 
katta bo‘lmagan detallarni ushlash yoki chiqarib olish uchun kerak bo‘ladi. 
Ba’zi bir hollarda platalarni yoki qismlarni tekshirish vaqtida ayrim maxsus va o‘lchov 
asboblardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ular oddiy va uncha qimmat emas. Kompyuterni 
emlari ketma-ket va parallel 
ulanadigan portlarni va ularga ulanadigan kabellarni tekshirishga imkon beradi. Multimetr xar xil 
parametrlarni o‘lchay oladi. Masalan: kuchlanish blokining chiqishini va sxemaning xar xil 
mdagi yoki platadagi va kabeldagi uzilishlarni aniqlash 
buning yordamida tarmoqqa to‘g‘ri ulanganligini tekshirsa 
ket va parallel ulanadigan portlarni tekshirishda kerak bo‘ladi. Agar 
ularni kabellar ulanadigan joyga ulansa tekshiruv vaqtida parallel va ketma-ket portlarning 
kontaktli ketma – ket portlar 
kontaktli parallel port uchun razemlar kerak bo‘ladi. Bunaqa test-razemlari ko‘pchilik 
firmalar tomonidan ishlab chiqariladi shu bilan birga IBM (universal razem ishlab chiqarmoqda, 
Universal razem birdaniga uchta port uchun juda qulaydir. Shuni bilingki test-razemlar 
ko‘pchilik diagnostika va ta’mirlash to‘plamlari qatoriga kiradi, shuning uchun ularni aloxida 
Ishlash jarayonida kuchlanish va qarshilikni tekshirishga to‘g‘ri keladi. Buning uchun 
raqamli yoki analog multimetrlar kerak bo‘ladi. Bularning xoxlaganida, tekshiriladigan zanjirga 
da multimetr o‘lchangan qiymatni 
kursatadi. Tanlangan ish rejimiga bog‘liq xolda qurilma qarshilikni, uzgaruvchan va uzgarmas 

---

kuchlanishni o‘lchaydi. Yuqori sifatdagi modellari tok, sig‘im, chastota, tranzistorning 
ko‘rsatkichlarini va boshqalarni o‘lchashi mumkin. 
Pretsizionniy 
multimetr 3458A 
proizvodstva 
Keysight 
Technologies (do 3 
noyabrya 2014 
g. Agilent 
Technologies 
Kombinirovanniy 
pribor S4324 
Multimetr 
visokoy tochnosti 
Gossen Metra Hit 
23S. Bazovaya 
pogreshnost 
0,05 % 
izmeryayemoy 
velichini + 3 
mladshix 
razryada 
Karmanniy 
ampervoltmetr 
1920-x godov 
Pribor 43104 so 
vstroyennim 
generatorom 
chastot 1 i 465 
kGs 
Xar bir kattalik uchun o‘zining o‘lchash diapozoni bor. Masalan: shkalaning yuqori chegarasi 
1000 V. Kompyuterda +5 va +12 V ishlatiladi, yaxshisi 20 V kattaligida o‘lchash kerak bo‘ladi.
25 – kontaktli parallel test-razem 9 –kontaktli ketma-ket test-razem 
2.5- rasm. 9 va 25 kontaktli tipik test-razemlarni tashqi ko‘rinishlari. 
Kichkina kattalik chegarasida o‘lchansa asbobni ko‘rsatkichi sakrab ketadi yoki o‘zi ishdan 
chiqadi. Agarda o‘lchanayotgan kuchlanishni kattaliginini bilmasangiz multimetrni eng katta 
ko‘rsatkich chegarasiga qo‘ying keyin esa o‘lchang. O‘shanda, birma bir pastki ko‘rsatkich 
chegarasiga tushirib asbobni sezgirligini oshirib borasiz. Bu asbobni yaxshi tomoni yana 
shundaki avtomatik tarzda o‘zi kattalik chegarasini o‘lchaydi. Bunday multimetrlar ishlatishda 
juda oddiy. Multimetrni o‘zingiz o‘lchashingiz kerak bo‘lgan kattalikka qo‘ying, masalan doimiy 
kulanish rejimiga va shuplarni tekshirmoqchi bo‘lgan zanjirga ulang. Multimetrni o‘zi optimal 
o‘lchov chegarasini tanlaydi siz esa ko‘rsatmani xisoblasangiz bas. Bunday asboblar ko‘pincha 
raqamli bo‘ladi. Men raqamli multimetrlardan foydalanishingizni tavsiya qilaman chunki ular 
ko‘rsatkichli (strelochniy) multimetrga nisbatan ozgina qimmat lekin aniqlik darajasi ularda 
ancha yuqori bo‘ladi. Ba’zi bir modellari magnit tasmali kassetadan kichkina bo‘lib ko‘krak 
cho‘ntakka bemalol joylashadi. Radio Shack kompaniyasi ishlab chiqargan multimetrdan biri 
qalinligi 1 sm va og‘irligi 100 grammdir. Bunday asbob bilan siz kompyuterdagi barcha kerakli 
bo‘lgan kattaliklarni o‘lchab olishingiz mumkin. 
1.4. Logik qurimalar va yakka impulsli generatorlar 
Raqamli sxemalarda nosozliklarni qidirishda logik qurilmadan foydalanish qulaydir ( rasm). 
Raqamli signal katta (5V) yoki kichkina (0V) darajada bo‘lishi mumkin. Impulslar juda qisqa 
bo‘ladi (mikrosekund), ularni chastotasi esa o‘nlab megagersga yetishi mumkin, shuning uchun 
bunaqa multimetr bunaqa sharoitda foydasizdir. Logik probnik aynan shunday raqamli 
signallarni tekshirish uchun mo‘ljallangan. Ayniqsa ishdan chiqqan kompyuterlarni nosoz joyini 

---

qidirishda kerak bo‘ladi. Logik qurilma yordamida taktli generatorni ishlashini va chiqayotgan 
boshqa signallarni tekshirsa bo‘ladi. Xar bir chiqishdagi signalni tekshirib ishlaydigan integral 
sxema bilan solishtirib ishdan chiqqan qismini topish mumkin. Logik probnik diskovodni 
tekshirishda xam foydalidir - u interfeys kabelidagi yoki jamg‘aruvchini sxemasidagi signalni 
tekshirishga imkon beradi. 
Odatda logik qurilma bilan birga yakka impulsli generator ishlatiladi. U sxemaga 1,5 – 10 
mks uzunligida katta darajadagi (+5V) impulsni berishga mo‘ljallangan. Yakka impulsli 
generator logik probnikga nisbatan kam ishlatiladi, ba’zi bir xollarda u juda foydalidir. 
1.5. Tarmoq rozetkasining testeri 
Ancha foydali o‘lchov qurilmasi. Bu oddiy va arzon qurilma bo‘lib elektr rozetkalarini 
tekshirishda kerak bo‘ladi. Uni rezetkaga o‘rnatadi va uchta svetodiodlarning yonishiga qarab 
simlarni to‘g‘ri ulanganligini tekshiradi. 
Yaxshi o‘rnatilmagan rezetka – ko‘p uchraydi. Ko‘pchilik 
xollarda yerga tutashtirgich simi (zazemlyayushiy provod) 
noto‘g‘ri ulangan bo‘ladi. Noto‘g‘ri o‘rnatilgan rezetka 
kompyuterning turg‘unsiz ishlashiga olib keladi va uning qotib 
qolishiga sabab bo‘ladi. Bu elektr rezetkaning yer tutashtirgichdagi 
to‘sqinliklar kompyuterning umumiy simiga tushadi va buning 
natijasida logik signallarni darajasiga ta’sir qiladi. Natijada xatolik 
ko‘rsatadi va ketma-ket o‘chib qolishlar bo‘ladi.
Boshqa sabablaridan biri bu rozetkadagi yer tutashtirgichning 
(zazemlyayushiy provod) yomon ulanganligi, kompyuterning 
korpusiga yaqinlashayotganda poydo bo‘ladigan elektrik 
razryadlar. Bunday xollarda tokning oqimi kerakmas tarafga 
ketadi. Bu kompyuterning yer tutashtirgichining o‘zi yaxshi 
ulanmaganidan xam bo‘lishi mumkin. Oddiy elektr rezetkasini 
testeridan foydalanib rezetkani tuzukligini tezda aniqlash mumkin. 
1.6-rasm. Logik probnikni ko‘rinishi 
1.6. Kontrollerlar, kompyuterlarni qismlarga ajratish va tozalash uchun asboblar. 
Kompyuterni va unda o‘rnatilgan qismlarni, platalarni tozalash uchun maxsus asbob va 
materiallar kerak bo‘ladi. 
-
kontaktlarni tozalash uchun eritma; 
-
siqilgan xavoli baloncha;
-
kichkina shetka; 
-
paralonli tozalash tamponlari; 
-
yerga tutashgan braslet; 
Kerak bo‘lib qolishi mumkin: 
-
yopishqoq lenta; 
-
kimyoviy inert germetik; 
-
silikonli yog‘ (smazka); 
-
kichkina o‘lchamdagi changyutgich (pilesos). 
Odatda bu asboblar va kimyoviy moddalar proflaktika o‘tkazish uchun ancha yetarlidir. 
Changni yo‘qotish uchun moslama 
Sistemada tozalikni nazorat qilib turish uchun balonchada siqilgan gaz (yoki kompressor) 
turishi mumkin. Buning yordamida oddiygina changni detallarni ustidan puflab yo‘qotish 
mumkin. Oldin bu ballonchalar freon bilan to‘ldirilgan. Xozir ozon qatlamiga zarar yetkazmaslik 
maqsadida tarkibida ftori bor uglevodorodlar yoki gaz bilan to‘ldirilgan. Lekin extiyot bo‘ling: 
gazning xajmi kengayishi natijasida uning soplosining chiqishida katta miqdordagi elektrostatik 
zaryad to‘planishi mumkin. Kompyuter bilan ishlaganda xar doim maxsuslashtirilgan uskunalar 
мусбат (+) (-) манфий 
одатдаги/ 
импульсли 
импульсли 
паст
юқори 

---

bilan ishlash kerak. Gap shundaki bunday uskunalar kino va fotoapparaturalarni tozalash uchun 
kerak bo‘ladi va xar doim xam tegishli talablarga elektrostatik xavfsizlikka javob berolmaydi. 
Siqilgan gaz ishlatiladigan uskunalarda sovutadigan suyuqli balloncha xam bo‘ladi. Bular 
profilaktika uchun emas balkim, ta’mirlash uchun kerak. Gap shundaki nosozlik detallarni 
qizishidan kelib chiqadi, sovutgandan keyin uni vaqtincha ishlashini ta’minlaydi. Sovutish 
suyuqligi bilan uni tezda sovutish mumkin. Agar shundan keyin tizim yaxshi ishlay boshlasa 
bilingki siz nosoz qismini topdingiz. 
Changyutgichlar 
Ba’zida tozalash ishlarida changyutgichlar bilan ishlanadi. Siqilgan gaz bilan osonroq ish 
kechadi. Changyutgich bilan kompyuterdagi to‘planib qolgan changlarni olish mumkin. Undan 
tashqari balloncha bilan changni bir qismdan xaydab ikkinchi qismga tushirasiz, changyutgichni 
ishlatganda nimalar bo‘lmaydi deysiz. Buyurtmali joylarga borishda changyutgich kichkina 
bo‘lsa xam chemadonga ballonchani joylab ketish qulay. 
Ellektron qurilmalar uchun maxsuslashtirilgan changyutgichlar ishlab chiqarilgan bo‘lib, 
ular shunaqangi konstruktorlashtirilganki paydo
bo‘ladigan elektrostatik razryadni minimallashtiradi. Elektrostatik razryaddan ximoyasi yo‘q 
oddiy changyutgichni ishlatganda extiyotkorlik choralarini ko‘rish kerak bo‘ladi, Masalan: yerga 
tutashgan braslet taqib olish kerak. Agar changyutgichning shlangasi metal bilan qoplangan 
bo‘lsa uni montajli platalarga tegib ketishidan saqlash kerak. 
Mantiqiy analizator. 
Murakkab mikroprotsessorli tizimlarda ma’lumotlar (berilganlar) juda katta tezlik bilan 
uzluksiz ravishda o‘zgaradi (ko‘plab zamonaviy mikroprotsessorlarning ishlash tezligi sekundiga 
1 mln. operatsiyadan ortiqroqni tashkil etadi). Tizimniig xolati xaqida tasavvur xosil qilish uchun 
ba’zi hollarda ma’lumotlarni buyruqlar bo‘yicha o‘zgarishini taxlil qilish talab qilinadi. Buning 
uchun tizimdan kichik vaqt oralig‘ida ma’lumotlarni qabul qilish va ularni qayd qilish xamda 
kuzatish uchun eslab qoluvchi uslub ishlab chiqilgan. Xudi, ko‘plab zamonaviy - nazorat - 
o‘lchash asboblari kabi, mantiqiy analizator xam ichiga o‘rnatilgan mikroprotsessorlardan iborat. 
Mantiqiy analizator kirish porti orqali o‘rganilayotgan tizimga va ma’lumotlarni yozib 
qo‘yish uchun tezkor xotiraga ulanadi. Buning natijasida asbob o‘rganilayotgan sistemadagi 
mavjud malumotlarning o‘zgaruvchan qismini yozib olish mumkin. Analizatorda odatda ishga 
tushirish va ma’lumotlarni yig‘ishning turli rejimlari nazarda tutiladi. Shunisi e’tiborga molikki, 
dastur bajarilish davomida, tizimdagi aniq bir nuqtagacha va undan keyingi ma’lumotlarni 
xotirasiga yozib qo‘yish imkoniyati bo‘lsin. Buniig uchun kirish ma’lumotini foydalanuvchi 
tomonidan tanlangan ishga tushiruvchi so‘z bilan taqqoslash kerak (misol uchun, 
mikroprotsessor xotiraning aniq bir adresi bo‘yicha yo‘naladi), ishga tushiriish sxemasi, 
impulslarni xamda ma’lumotlarni yozish uchun, xotiraniig xolatini “muzlatadigan” impuls 
tashkil qiladi. Shunday kilib, ma’lumotlarni aniqlab qo‘yiladi va ularni keyingi taxlillarga 
tayyorligi ta’minlanadi. 
Ishga tushirish yo‘llaridan yana biri kirish liniyalaridan birida generatsiya qilinadigan 
impulsdan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bunday ishga tushirishning tipik misoli uzilishlar 
liniyasida impuls xosil bo‘lishigacha va undan keyingi ma’lumotlarni qayd qilishdir. 
Ko‘p funksiyali mantiqiy analizatorlarning ko‘pchiligi ikkita qayd qilish xolatini 
ta’minlaydi — vaqt soxasi va ma’lumotlar soxasi bo‘yicha. Birinchi xolda, tanlangan vaqt 
oralig‘ida xar bir kirish liniyalari xolatini ko‘rsatuvchi signallar ko‘rinishidagi vaqt 
diagrammasini qayd qiladi (diagramma ko‘p kanalli xotirlovchi ossillograf ekranidagi tasvirni 
eslatadi). Odatda, xarakat “oynasi” qayd qilish xotirasi (yoki xarakatsiz tasvirda ko‘rsatkichning 
siljishi) bo‘yicha beriladi, chunki bu aniq vaqt momentidagi signallarni ikkilik yoki 16-likda 
tasvirlash orqali yanada kengroq axborot olishga imkon beradi. Axborotlar soxasi bo‘yicha qayd 
qilish ikkilik yoki 16-lik ko‘rinishida tasvirlanadi, ba’zida ma’lumotlarni turli mikroprotsessorlar 
uchun disassemblerlashga imkon beradi. 

---

Tayanch iboralar: 
Panelli, agregat, markaziy, joyidagi shchitlar; shchit karkasi; dispetcher xonasi, shchit 
kommutatsiyasi; shchitning umumiy ko‘rinish chizmasi; ort va olddan ko‘rinish chizmalari; 
yozuvlar jadvali; shchitning qismlar tarkibi ro‘yxati; ulash va ulanishlar jadvali. 
Nazorat savollari: 
1. Apparatli va programmali majmua. Instrumentlar va asbob-uskunalar. 
2. Qo‘l instrumentlari. 
3. O‘lchov vositalari 
4. Kontrollerlar, kompyuterlarni qismlarga ajratish va tozalash uchun asboblar. 
5. Mantiqiy analizator. 
Adabiyotlar: 
1.
Montaj sredstv izmereniy i avtomatizatsii. Spravochnik. Pod redaksiyey A.S.Klyueva. 3-ye 
izd., M., Energoatomizdat, 1988, str. 78-162. 
2.
Proyektirovaniye sistem avtomatizatsii texnologicheskix protsessov, Pod red. A.S. Klyueva, 
2-ye izd., M., Energoatomizdat, 1990, str.. 
3.
Texnika chteniya sxem avtomaticheskogo upravleniya i texnologicheskogo kontrolya, Pod 
red. A.S. Klyueva, 3-ye izd., M., Energoatomizdat, 1991, str 278-319. 
4.
Proyektirovaniye, montaj i ekspluatatsiya sistem avtomatizatsii v pishepoy promishlennosti, 
V.G. 
5.
http://www.chem21.info/info/938031/