Microsoft Word 3-lekciya doc

---

1 
№3-LEKTSIYA 

Tema: 
Parazit mikrosporidiyalar, miksosporidiyalar tiplerinin` o`zgeshelikleri ha`m 
patogenli ua`killeri. 
Silekeyli sporalılar yamasa miksosporidiyalar (Myxosporidia) klası 
Silekeyli sporalılarg`a 1000 g`a jaqın tu`r kiredi. Olar balıqlarda, jer suw haywanlarında, 
geyde jer bawırlawshılarda parazitlik etedi. Olardın` sporası ko`p kletkalı, sırtınan qabıq penen 
jabıladı da sporasının` ishinde eki yadrolı urpag`ı bolıp pishinleri ha`r tu`rli. (15-su`wret). 
Ko`pshilik waqtında Myxobolus pfeifferi balıqlardın` bulshıq etlerin, sag`aqların, miyin, 
za`lellep, balıq o`siriwge ha`m balıqshılıqqa ha`m awlawg`a ko`p zıyan beredi. 
Miksosporidiyalar yamasa silekeyli sporovikler XIX a`sirdin` ortalarınan baslap belgili bola 
basladı. Bul a`piwayılardı birinshi jazg`an ha`m sistemadag`ı halın talqılag`an nemis zoologi 
Byuchli (1881) boldı. 
XX a`sirdin` basında miksosporidiyalardı u`yreniwde Kudo (1920) tek sporalılar 
morfologiyasın jazıp qoymastan, onın` belgileri boyınsha sistemasın usındı. Keyinirek ko`pshilik 
ilimpazlardın` jumısları miksosporidiyalardın` tirishilik da`wirlerine pikirler bergen, al Lom 
bulardın` du`zilisin u`yrengen. 
GMDA da 1930 jıllarınan baslap, bul miksosporidiyalar boyınsha V.A.Dogel 
(1932)shug`ıllanadı, al keyingi waqıtlarda miksosporidiyalar boyınsha S.S.Shulman (1966) 
shug`ıllanıp kelmekte. Sırtqı ortalıqta tarqalg`an sporalar xojeyin menen jutılıp miksosporidiyalar 
tirishilik da`wiri pu`tkilley xojeyin organizminde o`tedi.
Sporalar quramalı bolıp, ko`p kletkalı ha`m bir yamasa eki bir yarım sharında atılıwshı 
kapsulaları boladı. Kapsulalardın` ishinde spiral oralg`an atılıwshı sabaqshalar bolıp titirkengende 
sırtqa atılıp xojayın ishekliginin` diywalına jabısıw xızmetin atqaradı. Spora quwıslarında kishkene 
tsitoplazmalıq deneshe ameba ta`rizli zarodısh yamasa keyinirek birigetug`ın eki gaploidlıq yadrolı 
sporaplazma boladı. Xojayınnin` as pisiriw fermentleri ta`sir etkennen keyin urpaq ishek 
quwıslıg`ına shıg`ıp onnan anaw yamasa mınaw jol menen o`zinin` parazitlik etetug`ın jerine 
tu`sedi. So`ytip, olar birqansha u`lken ko`p yadrolı plazmodiyag`a baslama berip ayrıqsha ishki 
burtikleniw 
na`tiyjesinde 
ko`p 
sporoblastlardı 
payda 
etedi. 
Onın` 
ishinde bulardan sporoblastlar ha`m 
sporalar qa`liplesedi. Sporalar sırtqı 
ortalıqqa shıg`ıp taza xojayıinlerge 
jug`ıw xızmetin atqaradı. 
15-su`wret. 
Miksosporidiyalar 
rodlarının` sporaları o`lshemi sxeması: 
Myxobolus, siyrek Myxosoma, Hofferellus, 
Thelohanellus 
(A); 
Myxidium, 
Sphaeromyxa, Zschokkella, Neomyxobolus, 
Coccomyxa, (B) B-Ceratomyxa, Leptotheca 
(V),Sphaeospora, 
Chloromyxum 
(g); 
Henneguya, 
Phlogospora,Agarella, 
Neogenneguya, Myxobiolatus (D), Kudoa, 
Hexacapsula (E), (Shulman,1966 boyınsha), 
a-spora uzınlıg`ı, b-spora eni, v-spora 
juwanlıg`ı, g-polyarlıq kapsula uzını, d-
polyarlıq kapsula diametri, e-sporanın` 
aldın`g`ı 
aqırınan 
spora 
quwıslıg`ının` 
aqırına deyingi aralıq , j-quyrıq o`simshesi 
uzınlıg`ı.

---

2 
Ha`zirgi waqıtta miksosopori-diyalardın` belgili tu`rlerinin` 700 den aslamı su`yekli 
balıqlarda para-zitlik etedi. Silekeyli sporoviklerdin` sisteması olardın` sporalarının` du`-zilis 
o`zgesheliklerine tiykarlang`an. Sporaları eki stvorkadan payda bolg`an tu`rler eki baqanshaqlı - 
Bivalvulea otryadına birikken.
Ko`p baqanshaqları bar tu`rler ekinshi -Multivalvulea otryadın jatadı. Bul ko`p emes topar 
bolıp, ko`pshilik waqıtları ten`iz balıqlarının` parazitleri bolıp esaplanadı. 
Miksosporidiyalar yamasa silekeyli sporalılar ha`zir ko`p tu`rge iye bolıp, dushshı suwda 
ha`m ten`izde jasaytug`ın balıqlardın` sag`aqlarında, terisinde, bulshıq etlerinde, o`t ha`m sidik 
quwıg`ında, shemirsheklerinde, nerv sistemalarında jaylasıp parazitlik etedi. 
Miksosporidiya xojayin toqımasında (teride, sag`aqta) u`lkenligi 1-2 sm isikshelerdi yamasa 
tsistanı payda etedi. Tsistanın` ishi parazittin` ko`p yadrolı tsitoplazması menen tolı boladı. 
Yadrolar vegetativ ha`m generativ yadrolar bolıp ekige bo`linedi. Generativ yadrolar ko`beytetug`ın 
spora da`wirin payda etedi, al vegetativ yadrolar parazittin` ko`beyiwden basqa tirishilik iskerligin 
basqaradı. Son` generativ yadrolar protoplazma menen oralıp qozg`alıwg`a uqıplı, ko`p sandag`ı 
generativ kletkalarg`a aynaladı. Bul kletkalardın` yadroları bo`linip ko`p yadrolı tulg`a yamasa 
pansporoblastlardı payda etedi. Ha`r bir pansporoblasta eki spora rawajlanadı.
Miksosporidiyalardın` sporaları ha`r tu`rli sırttan ko`p sandag`ı qaqpaqshaqlardan (3-6) 
quralg`an qabıq penen oraladı. Ha`r sporanın` ishinde qıshıtıwshı jibi bar atılıwshı kapsula ha`m eki 
yadrosı bar ameba ta`rizli urpaq ornalasadı. Solay etip, miksosporidiyalar sporası ko`p kletkalı zat. 
Kesellengende balıq denesindegi usınday spora suwg`a tu`sedi, onı ekinshi kesellenbegen balıq 
jutadı. Balıqtın` denesinde spora jarılıp ishinen ameba ta`rizli to`l shıg`adı ha`m ol qan menen 
parazitlik etetug`ın organına yaki toqımasına keledi. Son` ameba ta`rizli to`ldin` yadrosı bo`linip 
ko`p yadrolı plazmadiyag`a aynaladı. Plazmadiyada generativlik kletkaları payda bolıp, sporalar 
rawajlanadı. 
Silekeyli sporalılar yamasa miksosporidiyalar balıqlarda en` ko`p parazitlik etetug`ın topar 
bolıp esaplanadı. Ko`p yadrolı vegetativlik rawajlanıw da`wirinde ishek quwıslıg`ınan basqa 
balıqlardın` barlıq organlarında parazitlik etedi. Egerde o`t ha`m sidik quwıqshalarında, sidik, 
bu`yrek kanalshalarında parazitlik etse vegetativ rawajlanıw da`wirinde plazmodiya tu`rinde bolıp 
jalg`an ayaqları menen ha`reket etedi. Eger bular toqımada parazitlik etse, vegetativ pishini 
tutastırıwshı toqıma qabatı menen qaplang`an u`lken tsistadan yamasa infiltrattan, pishinsiz 
zatlardan turadı. 
Vegetativlik pishinde vegetativ yadrolar menen ameba ta`rizli tez ha`reket etetug`ın 
generativlik kletkalar boladı. Bul vegetativlik pishindegi rawajlanıwdan birden milliong`a deyin 
sporalar payda boladı. Sporalar 2 yamasa bir qansha (3-6) baqanshaqlardan turıp, ishinde eki 
yadrolı urpag`ı ha`m 2 (siyrek 1,2,3,4,5,6) ishinde atılıwshı jibi bar polyarlıq kapsulaları boladı. 
Pisken sporalar da`retler menen bo`lip shıg`arıwshı organları arqalı yamasa toqımanın` jırtılıwı 
menen suwg`a shıg`adı. Sporalar balıqlarg`a jutılıp, as pisiriw fermentlerinin` ta`siri na`tiyjesinde 
atılıwshı jipsheleri shıg`ıp, ishek diywallarına jabısadı. Son` baqanshaqları ashılıp ishinen ameba 
ta`rizli urpaq shıg`ıp, ishek ha`m qan tamırı arqalı kerekli organlarg`a baradı. Ha`r bir tu`rde usı 
waqıtlardın` birinde ameboidlıq urpaqtag`ı eki yadro birigip zigotanı payda etedi. Juqqan organda 
amebiodlıq o`sip yadrosı ko`p reet bo`linedi ha`m ko`p yadrolı vegetativlik rawajlanıwg`a o`tedi. 
Ko`p sandag`ı yadroları ha`m generativlik bolıp ayırım yadrolar tsitoplazma menen qaplanadı, 
yadrolardın` ha`m kletkalardın` ko`p reet bo`liniwlerinen basqa vegetivlik rawajlanıwdın` 
tsitoplazması plazmotomiya yamasa burtiklenip ko`p yadrolı plazmodiyalarg`a aynaladı. 
Vegetativ rawajlanıwdın` o`siw da`wirinde sporalar payda boladı. Qa`dimgishe generativlik 
kletkalar pansporoblastlarg`a aynaladı. Pansporoblastın` ishinde yadro eki ret bo`linip, 4 yadro 
payda boladı. Usılardın` ishinde ekewi bo`linbey pansporoblastın` qaldıq denesin payda etedi. 
Qalg`an eki yadrosının` a`tirapında tsitoplazma toplanıp, sporoblastlarg`a aynaladı ha`m ha`r bir 
sporoblastlardın` ishinde yadro eki ret bo`linedi. A.V.Uspenskayanın` (1978) ko`rsetiwi boyınsha 
sporoblast payda bolg`annan baslap ekinshi bo`liniw-reduktsionlıq bolıp esaplanadı. Keyin eki 
yadro bo`liniwin toqtatadı, al 2 basqa yadro tag`ı bir ret bo`linedi. Usınday jol menen payda bolg`an 
sporoblastın` 6 yadrosının` birinshi jup yadrosı tsitoplazma menen periferiyada ornalasıp, sporanın` 

---

3 
baqanshag`ına baslama beredi. Yadrolardın` eki basqa jubı bir ret bo`linip tsitoplazması menen 
baqanshaq ishinde boladı. Solay etip usı juptın` ha`r bir kletkasınan polyarlıq kapsula payda bolıp, 
yadrolardın` ekinshi jubı tsitoplazma ishinde qalıp amebiodlıq to`lge baslama beredi. Amebiodlıq 
to`ldin` yadroları keyin qosılıp zigotanı payda etedi. Sonnan keyin pansporoblastın` ishinde payda 
bolg`an 14 yadronın` 12 si gaploidlıq bolıp eki sporanı payda etiwge ketedi, al ekewi diploidlıq 
bolıp pansporoblastın` qalg`ındı denesi ishinde boladı. Solay etip, tirishilik rawajlanıwında 
miksosporidiyalar sporaları gaploidlıq da`rejede boladı, bul bag`dardan o`zgeshelikler de boladı. 
(16-su`wret).
16-su`wret. 
Miksosporidiyalardın` 
tirishilik sxeması: 1-generativlik yadro, 2-
vegetativlik 
(somatikalıq) 
yadro, 
3-
generativlik kletka, 4-pansporoblast. 
Miksosporidiyalar 
2 
otryadqa 
bo`linip, 
usılardın`-Multivalvulea-
sporaları 3-6 baqanshaqlardan turıp, tek 
ten`iz baılqlarında ushırasadı. Basqa- 
Bivalvulea otryadı bir qansha ko`p bolıp 
onın` sporaları 2 baqanshaqtan turıp 
ten`iz, dushshı suw balıqlarında boladı.