Microsoft Word 3-lekciya doc

 
MİKROSPORİDİYaLAR TİPİNİN` ULIWMA SIPATLAMASI HA`M 
KLASSİFİKATsİYaSI 
Mikrosporidiyalar tipine 800 ge jaqın tu`r kiredi. Olar omırtqalı (balıqlardın`) ha`m 
omırtqasız haywanlardın` paraziti bolıp esaplanadı. Mikrosporidiyalardın` sporası bir kletkalı, 
denesinin` u`lkenligi 10 mkm, geyde 4-6 mkm. Jınıslı ko`beyiw da`rejesi tolıq anıqlang`an emes. 
Mikrosporidiyalardın` sporası sırttan qalın` qabıq penen jabılıp, sporanın` ishinde bir yamasa 
eki yadrolı ameba ta`rizli urpaq (sporoplazma), spiral tu`rde oralg`an qıshıtıwshı jip ornalasadı. 
Spora xojayin denesine tu`skennen son` qıshıtıwshı jibin atıp jiberip xojayin isheginin` epiteliya 
kletkasına kiredi. Jip atılg`an waqıtta ameba sıyaqlı urpaq ta sporadan shıg`adı ha`m xojayin 
kletkasına kirip, tez ko`beye baslaydı ha`m ko`p yadrolı plazmodiyalardı payda etedi. Son` bir 
kletkalı sporalar rawajlanadı. Geypara mikrosporidiyalar adam ushın paydalı bolg`an pal ha`rresine, 
tut jipek qurtına ko`p zıyan beredi. 
Nosema bombycis-tut jipek qurtında pebrin keselin payda etedi. Onın` sporaları tut jipek 
qurtının` ishki organların toltıradı. Na`tiyjede jipek qurtı o`ledi. Eger jipek qurtı ku`shli 
za`lellengende parazit ma`yek kletkasına o`tip, keleshek na`silde de payda boladı. 
Nosema-rodına kiretug`ın mikrosporidiyası pal ha`rrelerinde ish o`tiw keselin payda etip, 
olarg`a u`lken zıyan beredi. Mikrosporidiyalardın` ayırımları balıqlardın` biriktiriwshi toqımasında 
ha`m bulshıq etlerinde parazitlik etedi. A`sirese Pleistophora sulci mikrosporidiyası Qara ha`m 
Kaspiy ten`izlerde jasaytug`ın osetr balıqlarının` uwıldırıg`ında parazitlik etip, ko`p zıyan beredi. 
Geypara mikrosporidiyalar awıl xojalıq o`simliklerine zıyan beretug`ın nasekomalarda parazitlik 
etedi ha`m payda keltiredi. Son`g`ı jılları awıl xojalıq o`simliklerine zıyan beretug`ın 
nasekomalarg`a qarsı mikrosporidiyalardı qollanıw boyınsha bir qatar jumıslar islenbekte. 
Mikrosporidiyalar kletka ishi a`piwayı parazitleri bolıp, olardın` rawajlanıwı bir kletkalı 
sporanın` payda bolıwı menen tamamlanıp, bir pu`tin qabıq penen qaplanıp, bir yamasa eki yadrolı 
urpaq sporoplazması ha`m urpaq shıg`atug`ın uzın polyarlıq tutigi boladı. Mikrosporidiyalardın` 
barlıq rawajlanıwında mitoxondriya bolmaydı. 
Mikrosporidiyalar tipi o`z ishine bir qansha 
tu`rlerdi alıp olar 70 rodqa kiredi. Usılardın` 70 ke jaqın 
tu`ri 7 rodqa kirip balıqlarda parazitlik etip solardın` 30 
tu`ri yamasa 3 rodı dushshı suw balıqlarında jazılg`an. 
Mikroporidiyalar parazitlik etetug`ın a`piwayılardın` 
en` maydaları bolıp, uzınlıg`ı 2-8 mkm. 
20-su`wret. 
A-Mikrosporidiyalardın` 
sporasının` 
dwzilis sxeması. 1-polyar yakor diskası, 2-polyar tu`tiginin` 
diska menen birigiwi, 3-polyar tu`tiginin` negizi, 4-
polyarplastın` plastinkaları, 5- polyarplastın` jipsheleri, 6-
polyar tu`tiginin` kese kesimi, 7-yadro, 8-endoplazmatikalıq 
tor, 9-ekzospora, 10-endospora, 11-sporoplazmanın` perdesi, 
12-artqı vakuol, 13-posterosoma. B-Glugea anomala-nın` 
tirishilik tsiklı. 1,2-jas shizontlar, 3-4-kesh shizontlar, 5-
sporogonallıq plazmodiya, 6,7-sporogonallıq plazmodiyanın` 
bo`liniwi, 8-10-sporogoniya, 11, 12-sporalar. 

---

11 
Balıqlarda parazitlik etiwshi mikrosporidiyalardın` sporaları morfologiyalıq jaqtan birqıylı 
oval, uzınsha ma`yek yamasa almurt ta`rizli bolıp, tegis qabıg`ı boladı. Sporanın` tıg`ız qabıg`ı 
jarıqtı ku`shli sındırıp, ishki suyıqlıg`ı jaqsı ko`rinbey eki aqırındag`ı jarıq vakuollar ha`m spora 
ortasında belbewshe (sporoplazma) ko`rinedi. 
Mikrosporidiyalardın` sporaları qalın` qabıq penen qaplanıp, 3 qabattan turadı. Sırtqı qabat 
(ekzospora) juqa bolıp, tolqın ta`rizli o`simsheleri ju`n ta`rizli u`stinde jatadı. Ortan`g`ı qabat 
(endospora) en` juwan xitinlang`an. İshki qabat plazmatikalıq perdeden turıp urpaqtı ha`m arnawlı 
orgonoidlardı o`z ishine aladı. Sporanın` oraylıq bo`liminde bir yamasa eki yadrolı urpag`ı jatadı. 
(20-su`wret). 
Sporanın` barlıq qalg`an bo`limin mikrosporidiyalarg`a ta`n bolg`an polyarlıq tu`tiklerden 
ekstruzinlerden turıp, bul burın polyarlıq jip delinetug`ın edi. Sonday-aq yadro diskasınan, 
polyarplastan ha`m artqı vakuollardan turadı. Polyarlıq tu`tik uzın bolıp eki qabatlı qabıq penen 
qaplang`an. Bulardın` uzınlıg`ı balıq mikrosporidiyalarında sporanın` uzınlıg`ınan birqansha uzın 
bolıp ayırım tu`rlerinde 400-500 mkm. Bul tu`tikshe sporanın` aldın`g`ı aqırınan baslanıp onın` 
tiykarı qabıq astında jatqan yakorlıq diskasında boladı. Tu`tikshe sporanın` aldın`g`ı aqırınan artqa 
qarap sporanın` 1/3-1/2 uzınlıg`ına deyin bag`darlang`an bolıp, diywalına qarap keskin burılıp 1-3 
qabat oralıp sporanın` artqı ushinshi bo`liminde aqırı jatadı. 
Yakorlıq diska elektronlıq mikroskoplıq ko`rinisi tıg`ız saqıyna yamasa qalpaqsha tu`rinde 
tu`tik bası tiykarına kiyilgen. Geyde diska diywalı artqa ketip polyarplastı qaptaldan qorshap 
keskende eki laterial jaqtan qaptı payda etedi. 
Barlıq aldın`g`ı ushinshi bo`limdi yamasa spora yarımın polyarplast iyelep ortasında polyarlıq 
tu`tikshe bolıp tıg`ız plastinkag`a usag`an bolıp jatadı. Ha`r bir plastinka qısılg`an tsitoplazmatikalıq 
quwıqshalardan payda bolıp 2 membrana menen sheklengen sporanın` artqı polyusında ishi suyıqlıq 
penen tolg`an vakuol jatadı. Onın` pishinleri polyarlıq tu`tiksheler menen korrelyatsiyalang`an. 
Vakuol ishinde posterosoma dgen deneshe boladı. 
Mikrosporidiyalardın` vegetativ stadiyaları arnawlı qa`liplesip morfologiyalıq jaqtan a`piwayı 
du`zilistegi kletkalar. Bulardın` xojayinge jug`ıwı sporanı jutıw arqalı iske asadı ha`m as pisiriw 
suyıqlıg`ının` ta`sirinde polyarplastın` ko`lemi ulkeyip ha`r bir plastinkanın` membranası bir-
birinen tez iyteriledi. Bul qubılıs hawa sharın uplegendey bolıp ko`rinedi. Solay etip, spora ishinde 
ku`shli basım payda bolıp, polyarlıq tu`tikti awdarıp shıg`aradı, ha`m onın` tu`tigi arqalı parazit 
urpag`ı iyterilip shıg`arıladı. Bul protsess sekundlar ishinde iske asıp tiri shprits xızmetin atqaradı. 
Mikrosporidiyalar kletka tsitoplazmasına tu`sip ko`p ret bo`linedi ha`m shizogoniya jolı 
menen ko`beyip, ko`p yadrolı domalaq yamasa lenta ta`rizli plazmodiyalardı payda etedi. 
Shizogoniya pitkennen keyin ko`p parazitler payda bolıp sporogoniyalarg`a o`tedi. Usı waqıtları 
parazit a`tirapında parazitoforlıq vakuollar payda bolıp sporoblastqa baslama beretug`ın ko`p 
yadrolı sporogonallıq plazmodiyalardın` payda bolıwı baslanadı. Sporant aldı- Glugea yamasa 
sporantlar-Pleistophora-larda boladı. Sporoblastlar o`tkinshi pishinde bolıp bul rawajlanıw 
protsessinde sporanın` barlıq organoidları qa`liplesedi. Rawajlanıw na`tiyjesinde za`lellengen 
toqımanın` silekeyinde sporalar birew yamasa toparı menen pansporoblastın` qabıg`ı menen 
qorshalıp jatadı. Xojayinnin` za`lellengen kletkaların bir qansha ju`zlegen ret ulkeytip jay ko`z 
benen ko`riwgede boladı. Olardın` yadroları amitoz jolı menen bo`linip, ju`zlegen ten` yadrolardı 
payda etedi. Ayırım jag`daylarda kletkalar tutastırıwshı toqıma kapsulaları menen qaplanıp, 
kapilyar torları menen jabıladı. Olar mayda aq tsistalar tu`rinde sag`aq, qalash u`stilerinde, teri 
astında yamasa ishki organlar u`stinde ushırasadı, za`lellengen bulshıq et bo`limleri ag`aradı. İshek 
diywalları u`stinde tsistalar ko`p bolıp onın` quwıslıg`ın tarıltadı. 
Mikrosporidiyalar ayırım kletkalarda mudamı saqlang`an pishinde yamasa zıyanlang`an 
organlardın` ko`p kletkalarında keskin pishinde ushırasadı. Ko`pshilik waqıtları keselden o`liw jas 
balıqlarda ushırasıp ishekti za`lellendirgenleri qa`wipli boladı. Sporanın` mayda qabıg`ının` mayda 
jıltır tegis ha`m bir-birine uqsas bolıwı bulardın` tu`rlerin anıqlawdı qıyınlastıradı. Sonın` ushın 
bulardı jıynaw ha`m sporalardı islew belgili usıl boyınsha isleniw kerek. Dala jag`dayında 
mikrosporidiyalardan silekey (su`rtpe) suwlı preparatlar, sonday-aq za`lellengen organlar toqımaları 
4% neytrallıq formalin yamasa Buen suyıqlıg`ında tayarlanadı. Preparat tayarlag`anda 

---

12 
mikrosporidiyalar menen za`lellengen toqımalar yamasa tsistalar maysız shiyshede qısılıp islenedi. 
Silekeyler kebiwden absolyut metanolda 1-2 minut fiksatsiyalanadı ha`m onnan keyin 
Romanovskiy –Gimza usılı menen boyaladı. Boyawdı tayarlag`anda 0,5 yamasa 2,0 ml, azur-
eozinge 100 ml tazalang`an suwdı qosıw arqalı iske asadı. Boyaw waqtı 12 yamasa 2 saat. 
Negizinde Buen suyıqlıg`ında ho`lli silekeydi 2 minut dawamında Geydengayn usılında temirli 
gemotokslin menen boyag`anda jaqsı na`tiyje beredi. Suwlı preparat tayarlag`anda tiri 
mikrosporidiyalar bar suwlı ortalıqtı shiyshe u`stinde jag`ıp a`ste juqa jabıwshı shiyshe menen 
jabıladı. Preparattag`ı suwlar kewip hawa quwıqshaları payda bolmastan burın, shiyshe a`tirapın 
erigen glitserin jelatin menen jawıp shıg`ıw kerek. Bunday suwlı preparat tayarlaw 
mikrosporidiyalardın` saqlanıwı, suwretin salıw o`lshew ha`m Braunlıq ha`rekettin` toqtawınan, 
keyin su`wretin alıwg`a tolıq mu`mkinshilik beredi. 
Mikrosporidiyalardın` tiri sporasın o`lshew mikroskop astında ulkeytiwde, okulyar mikrometr 
na`tiyjesinde iske asadı. En` keminde 25 spora o`lshenedi. Suwret salıw apparatı menen sporanın` 
mikroskopiyalıq u`lkenligi ha`m suwreti qoldan salınadı. Tu`rli fotonasadkalar ja`rdeminde arnawlı 
mikroskoplar MBİ-6, MBİ-15 arqalı suwret alınadı. Sporalardı anıq o`lshew ushın fotosuwret 
alg`anda ob`ekt –mikrometrdin` suwretin turli u`lkenlikte alıw kerek. Mikrosporidiyalar menen 
islewdin` birqansha usılları V.N.Voronin, İ.V.İssidin` 1974 jıldag`ı miynetlerinde berilgen. GMDA 
nın` balıqlarında tabılg`an ko`pshilik mikrosporidiya parazitleri tolıq jazılmag`anı ushın usı waqıtqa 
deyin anıq emes. Ha`zirgi waqıtları mikrosporidiyalarg`a birg`ana Microsporidea klası kiredi.