Microsoft Word \270\270\270darslik elektron tijorat docx

3-BOB. ELEKTRON TIJORATNING ME’YORIY- 
HUQUQIY BAZASI 
 
3.1.Avtomatlashtirilgan elektron tijorat tizimidan foydalanishning 
me’yoriy-huquqiy bazasi 
 
Hozirgi  kunda  elektron  tijoratning  eng  asosiy  tamoyillaridan  biri  shundaki, 
ikki  tomon  qo‘llayotgan  shartnoma  elektron  yo‘li  bilan  amalga  oshirilayotganligi 
uchungina,  uning  qonuniyligi  va  haqiqatan  ham  mavjudligini  shubha  ostiga 
qo‘yishga  haqli  emaslar.  Tamoyilning  amalga  oshirilishi  har  doim  ham 
kafolatlanmaydi,  shuning  uchun  ham  ba’zi  yuridik  qiyinchiliklar  vujudga  keladi. 
Ko‘pgina  mamlakatlarda  faqatgina  ikki  tomonning  shaxsiy  imzolari  qo‘yilgan 
shartnomalargina tan olingani uchun, bunday holatlarda shartnoma yuridik kuchga 
ega  bo‘lmaydi.  Shuning  uchun  elektron  tijorat  qonuniy  to‘siqlarni  oshib  o‘tishga 
qurbi yetmaydi. 
Yuqorida  aytib  o‘tilgan  qonuniy  to‘siqlarni  oshib  o‘tishda  yordam  berish 
maqsadida  xalqaro  savdo  (Yunistrol)  huquqi  bo‘yicha  OON  komissiyasi,  1996 
yilda  "Elektron  tijorat  to‘g‘risida"  qonun  qabul  qildi.  Bu  qonun  o‘zida 
shartnomalarning  yuridik  kuchi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan,  shartnoma  originali  va 
nusxalari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  muammolarni  hal  etish  modelini  aks  etadi. 
Qonunda  ko‘rilgan,  berilganlarning  elektron  almashuvining  huquqiy  rejimi 
funksional  ekvivalent  nomli  tamoyilga  asoslanadi.  Davlat  qonunchiligiga  bu 
qonunning  joriy  etilishi,  tomonlarning  elektron  almashuvi  vositasini  tanlaganida, 
ular uchun huquqiy muhitni yaratishi ko‘zda tutiladi. Bu qonun qabul qilingandan 
keyin elektron tijorat jarayonlarini oldindan aytib berishni osonlashtiruvchi va shu 
bilan  birga  elektron  tijoratning  butun  dunyoda  rivojlanishiga  turtki  bo‘ladigan 
me’yor va qoidalar ustidagi ish olib borish yuzasidan rozilikka erishilgan. Bunday 
qonunlar orasida elektron raqamli imzoning munosabatini yo‘lga soladigan holatlar 
sanab  o‘tilgan.  Bu  savolning  bunchalik  dolzarb  bo‘lishiga,  Internet  va  boshqa 
tarmoqlar  orqali  qo‘llanadigan  shartnomalar  sonining  tez  o‘sishi  sabab  bo‘lgan. 

---

47 
 
Elektron  imzoga  bo‘lgan  ishonch,  shartnomalarni  qabul  qilishiga  bo‘lgan  asosiy 
shart bo‘lib hisoblanadi. 
1999  yilda  elektron  imzolarni  ishlatish  uchun  huquqiy  asoslari  direktivasi 
qabul  qilingan.  Bu  elektron  tijorat  sohasidagi  Yevropa  va  xalqaro  huquqlarning 
shakllanishidagi  navbatdagi  qadam  bo‘ldi,  chunki  u  elektron  tijorat  sohasidagi 
kelajakdagi  rivojlanishi  va  mukammallashuvining  asosiy  yo‘nalishlarini  ko‘rsatib 
beradi.  Shuni  ta’kidlab  o‘tish  lozimki,  O‘zbekiston  uchun  Yevropaning  huquqiy 
tartibotidagi tajribasi kerak bo‘ladi. 
Direktivada raqamli imzoni yaratish uchun ishlatiladigan belgilarga bo‘lgan 
talablar shakllantirilgan. Bundan tashqari shartnomani qo‘llagan tomonning imzosi 
va  uning  elektron  nusxasining  muvofiq  kelish  -  kelmasligini  aniqlashga  yordam 
beruvchi  sertifikat  nomli  hujjat  ko‘zda  tutiladi.  Bu  sertifikatdan  tashqari  yana 
shunday  bir  tushuncha  mavjudki,  uning  nomi  malakali  sertifikat,  uning  farqi 
faqatgina  imzolarni  solishtirishda  emas,  qator  talablarga  javob  berish 
majburiyligidadir. 
AQSh va Kanadada supermagistral, ya’ni har bir insonga o‘z ta’bi bo‘yicha 
istaganini  topish  texnologik  vositasining  qurilishiga  ko‘ra  olingan.  G‘arbiy 
Yevropada  asosiy  jamiyat  jahon  texnologik  inqilobning  navbatdagi  qadamiga 
ijtimoiy  tomondan  yondashiladi.  Revolyusiyalar  Yevropa  mamlakatlaridagi 
axborot jamiyatlari shakllanishining turli aspektlariga bag‘ishlangan. Ularning har 
birida ma’ruza mujassamdir. 
Umuman yuqorida aytilgandek, Yevropa ittifoqining huquqiy aktlarida aytib 
o‘tilgan  me’yor  va  tamoyillar  O‘zbekiston  va  boshqa  MDH  davlatlari  uchun 
qulaydir, chunki bular so‘ngi vaqt elektron tijorat uchun evolyusiyaning natijalari 
hisoblanadi.  Elektron  imzoning  huquqiy  aktlaridagi  tamoyillarining  O‘zbekiston 
qonunchiligida joriy etish yetarli potensialga ega bo‘ladi deb tasavvur etiladi. 
O‘zbekistonda  hozircha  elektron  tijoratni  tartibga  soluvchi  qonunchilikning 
ma’lum bir sohasi yo‘q, shunga muvofiq holda davlatning bu ishda faolligi va sud 
amaliyoti  mavjud  emas.  O‘zbekistonda  elektron  tijoratning  yuridik  amaliyotida 
oxirgi ishlar "elektron hujjat", "shartnomaning elektron shakli", "elektron raqamli 

---

48 
 
imzo", "elektron hisoblar", “elektron hukumat” kabi tushunchalar shakllandi. Ba’zi 
O‘zbekiston  qonunchiligida  o‘z  imzosi  bilan  qo‘llangan  hujjatlarning  qo‘llanishi 
hamon  saqlanib  kelmoqda.  Bundan  tashqari,  hududiy  me’yorlarning  umumiy 
rivojlanmaganini  hisobga  olish  lozim.  Xalqaro  darajada  bo‘lganidek,  bu, 
O‘zbekistondagi  elektron  tijorat  va  unga  global  elektron  bozoriga  chiqishi  uchun 
yuridik to‘siq bo‘ladi. 
Bunday  to‘siqlardan  xoli  bo‘lish  uchun  elektron  tijorat  sohasidagi 
bo‘layotgan  jarayonlarni  ko‘proq holatiy  aks  ettirish  kerak  bo‘ladi.  Buni  yana bir 
qator  qonunlar  qabul  etish  bilan  birga  hal  etsa  bo‘ladi.  Avval  ta’kidlanganidek, 
alohida  urg‘u  O‘zbekistonning  elektron  imzolar  to‘g‘risidagi  qonuniga  beriladi. 
AQSh da, Italiya va Germaniyada bu qonunlar amalda qo‘llanilmoqda. 
Elektron  tijoratning  davlat  chegarasi  mavjud  emas  va  uning  yordamida 
realizatsiya qilinadigan mahsulot va xizmatlarning turliligi shunchalik xilma-xilki, 
ba’zida  iste’molchi  ularning  xalqaro  me’yor  va  qoidalarga  to‘g‘ri  kelish  - 
kelmasligiga  ikkilanadi.  Ishlab  chiqaruvchilar  yoki  yetkazib  beruvchilar 
o‘zlarining  mahsulotlarini  alohida  chet  el standartiga  dekloratsiya  qiladilar,  tabiiy 
hol,  bu  haqdagi  axborot  mijozda  bo‘lmaydi.  Buning  natijasida,  masalan, 
Internetda,  sog‘liqqa  zarar  yetkazishi  mumkin  bo‘lgan  yoki  qo‘shni  asbob-
uskunalarga zarar yetkazadigan elektromagnit to‘lqinli qurilmalarni qo‘lga kiritish 
mumkin.  Iste’molchini  sifatsiz  mahsulotdan  himoya  qilish  maqsadida 
sertifikatlashtirish va litsenziyalash davlat darajasida turadi.  
Axborotlashtirishning huquqiy asoslari.  
Mamlakatimizda  fuqarolarning  o‘zi  istagan  axborotni  izlash,  olish  va  uni 
tarqatish huquqiga ega ekani Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‘yilgan. Asosiy 
Qonunimizning  30-moddasida  O‘zbekiston  Respublikasining  barcha  davlat 
organlari, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslari fuqarolarga ularning huquq 
va  manfaatlariga  daxldor  bo‘lgan  hujjatlar,  qarorlar  va  boshqa  materiallar  bilan 
tanishib chiqish imkoniyatini yaratib berishi lozimligi belgilangan.  
 
Axborotlashtirish  –  yuridik  va  jismoniy  shaxslarning  axborotga  bo‘lgan 
ehtiyojlarini  qondirish  uchun  axborot  resurslari,  axborot  texnologiyalari  hamda 

---

49 
 
axborot  tizimlaridan  foydalangan  holda  sharoit  yaratishning  tashkiliy,  ijtimoiy-
iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayonidir 
Axborotlashtirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)dan  
keng  ko‘lamli  foydalanish  tufayli  jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va 
madaniy hayotida axborot va bilimlardan foydalanish samaradorligi oshdi.Buning 
natijasida  fuqarolar,  tashkilotlar  va  davlatning  axborotga  bo‘lgan  ehtiyojlari 
qondirilib,  axborotlashgan  jamiyatga  o‘tish  uchun sharoitlar  yaratilmoqda.  Davlat 
hokimiyati organlari, yuridik va jismoniy shaxslarning axborot resurslariga ishlov 
berish  va  foydalanuvchiga  hujjatlashtirilgan  axborotni  taqdim  etishni  amalga 
oshiruvchi  axborot  tarmoqlari  va  tizimlari  asosida  shaxslar,  predmetlar,  dalillar, 
voqealar,  hodisalar  va  jarayonlar  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  olish  ehtiyojlari 
qondiriladi.  
Davlatning  axborotlashtirish  sohasidagi  siyosati  axborot  resurslari,  axborot 
texnologiyalari  va  axborot  tizimlarini  rivojlantirish  hamda  takomillashtirishning 
zamonaviy  jahon  tamoyillarini  inobatga  olgan  holda  milliy  axborot  tizimini 
yaratishga qaratilgan. 
O‘zbekiston  Respublikasining  “Axborotlashtirish  va  ma’lumotlar  uzatish 
sohasida 
qonunga 
xilof 
harakatlar 
sodir 
etganlik 
uchun 
javobgarlik 
kuchaytirilganligi  munosabati  bilan  O‘zbekiston  Respublikasining  ayrim  qonun 
hujjatlariga  o‘zgartish  va  qo‘shimchalar  kiritish  to‘g‘risida”  2007-yil  25-
dekabrdagi  qonuniga  muvofiq,  O‘zbekiston  Respublikasi  Ma’muriy  javobgarlik 
to‘g‘risidagi va Jinoyat kodekslariga ayrim o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan. 
Jumladan,  kodeks  oltita  moddadan  iborat  yangi  mazmundagi  “Axborot 
texnologiyalari  sohasidagi  jinoyatlar”  deb  nomlangan  XX  bob  bilan  to‘ldirilgan. 
Ushbu bobda axborotlashtirish qoidalarini buzish; kompyuter axborotidan qonunga 
xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish; kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda 
(ruxsatsiz)  foydalanish  uchun  maxsus  vositalarni  o‘tkazish  maqsadini  ko‘zlab 
tayyorlash 
yoxud 
o‘tkazish 
va 
tarqatish; 
kompyuter 
axborotini 
modifikatsiyalashtirish;  kompyuter  sabotaji  va  zarar  keltiruvchi  dasturlarni 
yaratish,  ishlatish  yoki  tarqatish  bo‘yicha  sodir  etilgan  jinoyatlar  uchun  jazo 

---

50 
 
belgilangan.  O‘zbekiston  Respublikasi  Ma’muriy  javobgarlik  to‘g‘risidagi 
kodeksiga  “Kompyuter  tizimidan  foydalanish  qoidalarini  buzish”  nomli  modda 
kiritilib,  unda  sodir  etilgan  huquqbuzarliklar  uchun  ma’muriy  javobgarlik 
belgilangan.  
Mamlakatimizda  demokratik  islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish  va 
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq ishlab chiqilgan hamda 
2014-yil  5-mayda  qabul  qilingan  “Davlat  hokimiyati  va  boshqaruvi  organlari 
faoliyatining  ochiqligi  to‘g‘risida”gi  qonun  fuqarolarning  axborot  olishga  oid 
konstitutsiyaviy  huquqlari  kafolatlarini  mustahkamladi.  Shuningdek,  mazkur 
huquqiy  hujjat  axborotni,  avvalo,  fuqarolarning  bevosita  huquq  va  erkinliklari 
hamda qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan ma’lumotlarni olish mexanizmlarini 
aniq  belgilab  berdi.O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2005-yil 
22-noyabrdagi”Axborotlashtirish 
sohasida 
normativ-huquqiy 
bazani 
takomillashtirish  to‘g‘risida”  256-sonli  qarori  “Axborotlashtirish  to‘g‘risida”gi 
qonun  ijrosini  ta’minlash,  axborotlashtirish  sohasidagi  me’yoriy-huquqiy  bazani 
takomillashtirish va davlat axborot resurslarini shakllantirish, davlat organlarining 
axborot tizimini barpo etish uchun shart-sharoit yaratish maqsadida qabul qilingan. 
Unda  Davlat  axborot  resurslarini  shakllantirish  tartibi  to‘g‘risidagi  va  Davlat 
organlarining  axborot  tizimlarini  tashkil  etish  tartibi  to‘g‘risidagi  Nizomlar 
tasdiqlangan  hamda  birinchi  Nizomning  ilovasida  Davlat  organining  rasmiy 
saytiga qo‘yiladigan asosiy talablar berilgan.