Microsoft Word \270\270\270darslik elektron tijorat docx

10-BOB. ELEKTRON TIJORAT, ELEKTRON 
BOZOR MUNOSABATLARI 
 
10.1.Elektron bozor, elektron bozor maydonlari, elektron magazin 
 
Elektron  bozor  deb,  uning  ishtirokchilari  va  axborot  strukturalari  hamda 
telekommunikastiya  texnologiyalari,  tizimlari  sharoitida  ma’lum  Qonuniyatlar 
bilan  xarakterlanadigan  ishtirokchilar,  ularning  o’zaro  ta’sir  jarayonlari  majmuasi 
tushuniladi. Elektron bozor an’anaviy jismoniy bozorga nisbatan ancha mukammal 
raqobat  bilan  xarakterlanadi.  Elektron  bozorda  xaridor  va  sotuvchilarning  katta 
soni  ishlaydi,  yangi  ishtirokchilarning  bozorga  chivishiga  hech  qanday  to’siqlar 
yo’q,  barcha  ishtirokchilar  axborotdan  erkin  foydalanadi.  Sotuvchilar  har  xil 
o’lchamdagi,  turli  geografik  rayonlarda  joylashgan,  elektron  biznes  vositalarini 
tadbiq  etishning  turli  bosqichlaridagi  kompaniyalar  tomonidan  e’tiborga  havola 
etilganlar.  Jismoniy  bozordr  katta  kompaniyalar  afzallikka  ega.  Chunki  ular 
o’zlarining bozordagi katta o’rni, ulushi sababli iste’molchilarda o’zlarining tovar 
yoki  xizmatlarini  ancha  sifatli,  ancha  ishonchli  deb  qabul  qilish  tuyg’usini 
shakllantiradilar. Elektron tijorata bunday afzallik mavjud emas. Internetni buyuk 
tarozu ham deyishadi.  
Kichik kompaniyalar katta muvaffaqiyatga erishishlari va yirik kompaniyalar 
bilan  barobar  raqobatlashishi  mumkin.  Axborotdan  erkin  foydalanish  har  xil 
kompaniyalar  tovarlari  xarakteristikasi  va  narxini  solishtirishi  mumkin  bo’lgan 
iste’molchilargagina  foydali  emas.  Axborot  texnologiyalari  almashinuvlar 
natijasida topilgan iste’molchilar, ularning didi va ta’bi haqidagi axborotni yig’ish 
va  saqlashga  imkon  beradi.  Iste’molchilarga  individual  xizmat  ko’rsatish 
yondashuvi amalga oshirilishi mumkin. Bu esa talabning noaniqligining darajasini 
pasaytiradi va korxonaning bu noaniqlik ta’sirida bo’ladigan zararlarini chetlatadi. 
Axborotning mavjudligi va ochiqligi xaridorlarga maksimal darajada ma’qul narx 
qo’yishda sotuvchilarga imkon beradi. 

---

152 
 
Zamonaviy bozorda faoliyat yurituvchi hamma korxonalarni ularning elektron 
bozorga bo’lgan munosabatiga ko’ra 3 guruhga ajratish mumkin: 
1.
 
An’anaviy  (brick-and-mortar)  kompaniyalar  –  ular  real,  jismoniy  bozorda 
faoliyat  ko’rsatib,  ma’lum  vaziyatlar  majbur  qilmasa,  elektron  bozorga 
murojaat qilmaydilar. 
2.
 
Aralash  (slick-and-brick)  korxonalar  –  ular  o’z  faoliyatlarining  bir  qismini 
internet  orqali  amalga  oshiradilar.  Bunday  korxonaar  faoliyatni  ko’rib 
chiqayotganda elektron biznesning qo’llanishi ularga nima berishini aniqlash 
juda muhim. 
3.
 
To’liq  elektron  (click-only)  korxonalar  –  ular  faqat  internetda  mavjud. 
Bunda  ularning  paydo  bo’lishi  sabablarini  va  ularning  foydani  qanday 
olishlarini tushunish juda muhim. 
 
10.1-rasm. An’anaviy va elektron biznes o’zaro munosabatlari sxemasi. 
Elektron  biznesda  xaridorlar  ham  o’z  xususiyatlariga  ega  bo’lib,  ular 
an’anaviy  jismoniy  bozor  xaridorlaridan  farq  qiladi.  Intrenetdan  foydalanish 
ma’lum apparat vositalari va ma’lum bir bilim darajasi mavjudligiga bog’liq. Shu 
sababli,  internet  foydalanuvchisini  real  bozorning  o’rta  darajadagi  xaridoridan, 
umuman olganda, ancha yuqori foyda va bilim darajasi bilan xarakterlanadi. Turli 
mamlakatlarda ularning profillari va xaridorlik faoliyatining xususiyatlari mavjud. 
Bu  shaxsiy  kompyuterlar,  aloqa  liniyalari  taraqqiyoti,  mavjud  taqsimlash 
tizimlarining  ishonchliligi,  milliy  xaridor  faoliyati  xususiyatlariga,  keng 
tarqalganligi v.b. larga bog’liq. Lekin bu milliy va davlat xususiyatlari doimiy yoki 
o’zgaruvchanmi,  elektron  biznesning  keng  tarqalishi  va  texnologiyaning  keyingi 

---

153 
 
mukammallashishi bilan bu holat o’zgaradimi degan savollar ustida o’ylab ko’rish 
kerak. 
Elektron biznesda xaridorlarni 3 guruhga ajratish mumkin: 
1.