Мe
morchilik va qurilish muammolari
2016 йил, №2 сон
13
айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Бу борада,
табиийки, маънавий мерос, маданий бойлик-
лар, кўҳна тарихий ёдгорликлар энг муҳим
омиллардан бири бўлиб хизмат қилади.”
Санъат тарихининг энг катта ва ўзига хос
тараққий этган даври бу асосан Темурийлар
даври ҳисобланади. Амир Темур ва Темурий-
лар даври тарихи Ватанимиз ўтмиши саҳифа-
ларида алоҳида, ўзига хос ўрин эгаллайди.
Бу даврнинг маънавий ва моддий мероси
дунё маданиятининг ёрқин саҳифаларидан би-
рига айланди. Тарихий, бадиий ва тасвирий
санъат асарлари бизнинг бой ўтмишимиз ҳақи-
да ҳозирги ва келажак авлодга қимматли
маълумотлар беради, ўтмиш ҳозирги
кун ва
келажакни боғловчи кўприк вазифасини бажа-
ради. Турли анъаналарга, услубларга эга бўл-
ган тасвирий санъат мактабларининг яқинла-
шуви уйғунлашган илғор Самарқанд мактаби
шаклланишига сабаб бўлади. Тасвирий санъат
намуналарини турли ўлкалар бўйлаб тарқалиб
кетиши уни тўла характерини ёрита олиш им-
кониятини бермасди.
Аммо XIV – XV асрларга келиб қўлёзма ки-
тобларнинг қайта қўчирилиши натижасида
кўплаб тасвирий
санъат намуналари юзага ке-
лади ва улар китобат санъатини янада бойита-
ди. Бу даврда яратилган миниатюраларнинг
катта бир қисми мураққа, яъни альбомларга
ишланган асарлардир. Бу асарларда асосан
шоҳ, саройлардаги ҳаётий воқеалар тасвирлаб
берилади. Муҳим томони шундаки, бу мураққа
– альбомларга ишланган миниатюра тасвирлар
мустақил, яъни эркин ижодий тасвирий санъат
асарлари ҳисобланади.
Амир Темур ва темурийлар давлатида санъ-
ат ривожи Ўрта Осиё санъати тарихида ало-
ҳида ўрин эгаллайди.
Темурийлар сингари
саънатни ва илм – фанни қадрлаган ҳукм-
дорлар минтақа тарихида ҳеч вақт бўлмаган ва
темурийларнинг ўзидан ўттизга яқин шоиру
санъаткор ва олим чиққанлиги тарихдан
маълумдир. Амир Темур хонадонидан Шоҳрух
Мирзо, Мирзо Улуғбек, Мирзо Бойсунғур,
Султон Ҳусайн мирзолар, Заҳириддин Бобур
ва бошқа темурийлар китоб ошиқлари, санъат
ҳомийлари, илм – фан жонкуярлари сифатида
танилганини алоҳида таъкидлашимиз лозим.
Шу боис темурийлар даврида меъморчилик,
нафис –
китоб ва хаттотлик, амалий – безак
санъат ҳам тез тараққий этди ва катта муваф-
фақиятларга эришди. Амир Темур даврида
Самарқандда машҳур мусаввирлар: Устод
Жаҳонгир, Пир Сайид Аҳмад Табризий, Ҳожа
Абдулҳай, Устод Шамсиддин,
кейинчалик
Ҳиротда Мирак Наққош, Қосим Али каби ис-
теъдодли мусаввирлар етишди.
Темурийлар даврида Самарқанд тасвирий
санъат мактабининг яна бир ютуғи портрет
жанрининг вужудга келишидир. Темур фао-
лиятидан сўнг эса Самарқандда Мирзо Улуғ-
бек даврида тасвирий санъат янада ривожлан-
ди. Темурийлар даври нафис тасвирий санъати
ҳақида ўзларининг “Миниатюра тарихидан
лавҳалар” китобида Н. Норқулов, И. Низомид-
диновлар шундай ҳикоя қилишади: “Деворга
сурат чизиш санъати Мирзо Улуғбек замонида
янада юқори поғонага кўтарилди. Тарихнавис-
лар унинг Чилсутун чорбоғида Чинихона
қасрини ниҳоятда гўзал қилиб қурдиргани ёза-
дилар. Абдураззоқ Самарқандий Мирзо Улуғ-
бек расадхонасининг
хоналари деворларида
тўққиз осмоннинг кўриниши, осмон гумбазла-
ри даражалари, минут ва секундлар ва ҳоказо
улушлари тасвирий етти ёритқич сайёра, соби-
та юлдузлар, иқлимлар, тоғ, денгиз, саҳро ва
шуларга оид буюм ва жониворлар сурати ғоят
нафис ва жонли нақш этилганини ёзади”.
Шундай қилиб, темурийлар замонасида шар-
қона миниатюра санъатини бир қанча мактаб-
лари ва унинг буюк ижодкорлари юзага келди.
Натижада темурийлар даврида шаклланган
нафис тасвирий санъатнинг довруғи жаҳонга
ёйилди.
Утмиш тасвирий саньати хакида фикр юри-
тар эканмиз бугунги кунда кўп кўлланилаётган
миниатюра сўзининг ўзига кисман тўхталиш
лозим. Бу ибора
деярли XIX аср бошларигача
ишлатилмаган. “Миниатюра”- китобга ишлан-
ган сурат (мўжаз сурат) ёки кичик ҳажмдаги
нафис тасвирларга нисбатан ишлатилиши анъ-
анага айланиб қолди.
Педагог олим А.Сулаймановнинг таъкид-
лашича “миниатюра” сўзи тўрт хил маънони
англатади. Улардан учтасини ва умумлашти-
рувчи луғавий маъносини бевосита миниатюра
санъатига тааллуқли деб қараш мумкин. Яъни:
умумий маъноси қадимдан қўлёзма китоблар-
нинг бош ҳарфларини англаш, нақшлаш учун
ишлатиладиган қизил бўёқ (киновар);
-
ўрта асрларда яратилган қўлёзма ки-
тобларига ишланган кичик лавҳа ёки китоб-
нинг бутун
бетига ишланган иллюстрасия
шаклидаги кичик ўлчамдаги мўъжаз рангли
тасвир (рангтасвир);
- кичик ўлчамдаги рангтасвир асари ҳар хил
материалга( суякка, металга, матога) нозик,
нафис қилиб ишланган иш (асар), Демак, “ми-
ниатюра” иборасин қўлёзма китобининг тар-
кибий бадиий – график қисми бўлмиш барча
элементлари, ҳох у кичик лавҳа бўлсин, ҳоҳ
бутун бетни, айрим ҳолда икки қўшни бетни
