Microsoft Word 18-lekciya doc

Dene dúzilisi, rawajlanıwı, ekologiyası hám áhmiyeti 

Sırtqı  dúzilisi.  Denesi  uzınsha,  tsilindr  sıyaqlı  yamasa  jalpaq,  5  ten  800  ge  shekem 

saqıynalardan,  ya

ǵnıy  segmentlerden turadı.  Aldıńǵı awız aldı  segmenti - prostomizm  hám aqırǵı 

akal  segmenti  pigidium  basqa  dene  segmentlerinen  parq  qılıp,  deneniń  segmentlenbegen  bólegi 

bolıp  esaplanadı.  Erkin  jasawshı  tómen  dúzilgen  wákillerinde  dene  saqıynaları  bir  qıylı  dúzilgen 

hám  birdey  úlkenlikte  bolıp  gomonom  delinedi.  Otırıp  jasaytu

ǵın  saqıynalılar  denesiniń  túrli 

bólekleri hár qıylı shárayatta bolıwı sebepli segmentlerdiń úlkenligi hám dúzilisi de hár qıylı boladı. 

Sonday-aq  otırıńqı  kóptúkliler  denesiniń  aldıń

ǵı  bóleginde  nayshadan  shıǵıp  turatuǵın  kóplegen 

ósimsheler  boladı.  Al  deneniń keyingi  nayı  ishindegi  bólegindegi  bolsa ósimsheler rawajlanbaydı. 

Kóptúklilerdiń  bas  bólimi  awız  aldı  -  prostomiumnan  hám  basm  -  perostomiumnan  turadı. 

Peristomium  kóbinese  bir  neshe  (2-3)  dene  segmentleriniń  qosılıwınan  payda  boladı.  Onıń  qarın 

tamanında  awız  tesigi  jaylasqan.  Bir  yamasa  bir  neshe  dene  segmentleriniń  bas  bólimine  qosılıw 

barısı tsefalizatsiya delinedi. Bul protsess buwınayaqlılarda da ushırasadı.  

Prostomiumda  bir  jup  qarmalawshılar,  ya

ǵnıy  palpalar  hám  bir  jup  yamasa  kóbirek  seziw 

organları - antennalar jaylasqan. Peristomiumda hár qıylı sanda murtshalar, ya

ǵnıy tsirriler boladı. 

Dene segmentlerindegi ósimsheler - parapodiyler júdá ápiwayı dúzilgen háreketleniw organı bolıp, 

saqıynalı qurtlarda birinshi ret payda boladı. Parapodiyler bulshıq etli, kelte dene ósimsheleri bolıp, 

deneniń eki tárepinde hár bir buwında bir juptan jaylasqan.  

---

 

4 

Hár  bir  parapodiy  tutas  bazal  hám  ekige  bólingen  ústińgi  bóleklerden  turadı.  Ústingi 

bóleklerdiń arqa  shaqası notopodiya, qarın shaqası nevropodiya delinedi. Arqa hám qarın shaqaları 

tiykarınan birewden sezgir murtlar shı

ǵadı. Hár bir shaqada bir top qıllar jaylasqan.  

Qıllar  jińishke  hám  mayısqaq  bolıp,  olardıń  tiykarında  parapodiylerdiń  qalta  sıyaqlı 

oyıqshası jaylasqan. Qıllardan biri juwan bolıp, tirek xızmetin atqaradı. Parapodiyler aldınan arqa

ǵa 

jılısqanda  qıllar  substratqa  tiyip,  haywandı  aldı

ǵa  qozǵaydı.  Parapodiylar  erkin  jasawshı 

kóptúklilerde jaqsı rawajlan

ǵan. Otırıp jasawshılarda parapodiylardıń birazı reduktsiyaǵa ushıraydı 

hám tiykarınan denesiniń eń aktiv hárekette bolatu

ǵın aldıńǵı bóliminde saqlanıp qaladı. Al keyingi 

bóleginde parapodiydiń etli  bólekleri reduktsiya

ǵa ushıraǵanlıqtan, qıllar qurt denesiniń tuwrıdan-

tuwrı ózinen shıqqan

ǵa usap kórinedi.  

Tómen  kóptúkliler,  máselen,  Dunorhuqys  áwladı  wákillerinde  prapodiyler  hám  qıllar 

bolmaydı.  Kóptúklilerdiń  denesi  sırttan  juqa  katikula  menen  qaplan

ǵan.  Katikulanıń  astında  bir 

qatar  epiteliy  boladı.  Katikula  usı  epiteliyden  payda  boladı.  Ápiwayı  dúzilgen  wákillerinde 

epiteliyde  kirpikler  boladı.  Kóbinese  epiteliyde  bezli  kletkalar  jaylasqan.  Bul  kletkalardıń  sekreti 

qatıp,  haywan  denesi  átirapında  móldir  múyiz  yamasa  xitinnen  ibarat  nayshanı  payda  etedi. 

Kóbinese organikalıq zatlar

ǵa hám bóleksheleri aralasıp, tútikti bekkemleydi, al ayırım túrlilerinde 

bolsa  organikalıq  zatqa  hák  sińedi.  Epiteliy  astında  eki  qabat  (sırtqı  saqıyna  sıyaqlı  ishki  boydan-

boy) bulshıq etler jaylasqan.  

Ápiwayı  kóptúklilerde  boylama  bulshıq  etler  tutas  boladı.  Basqa  kóptútiklilerde  bulshıq  et 

qabatı  parapodiyalar  járdeminde  4  uzınına  taspa

ǵa  bólinedi.  Boydan-boy  bulshıq  etlerdi  ishki 

tárepinen  bir  qabat  peritoneal  epiteliy  qaplap  turadı.  Mezodermadan  payda  bol

ǵan  peritoneal 

epiteliy  ekilemshi  dene  boslı

ǵı  -  tselamdı  orap  turadı.  shki  dúzilisi.  Tselom  ishek  penen  dene 

diywalı aralı

ǵın iyeleydi. Bul boslıq tutas bolmastan, metamer jaylasqan jup qaltashalardan ibarat. 

Tselom  tek 

ǵana  prastomium  hám  pigidiumde  bolmaydı.  Tselom  qaltashalarınıń  diywalı  ishek 

ústinde  hám  astında  óz-ara  qosılıp,  mezekteriy  dep  atalatu

ǵın  dene  boylap  jaylasqan  eki  qabatlı 

tosıqtı payda etedi.  

Ishek  usı  tosıq  arqalı  dene  diywalına  asılıp  turadı.  Qońısı  tselomin  qaltashalar  diywalında 

sementler  shegarasında  eki  qabatlı  kese  tosıq  -  septa,  ya

ǵnıy  dissepiment  payda  qıladı.  Septalar 

tselomdı dene segmentleri  sanına teń  mu

ǵdardaǵı kesesine bóleklerge bólip turadı. Tselom suwǵa 

uqsas suyıqlıq penen tol

ǵan. Suyıqlıqta am–ba sıyaqlı kletkalar júzip júredi.  

Tselom  tirek,  transport,  bólip  shı

ǵarıw  hám  jınısıy  xızmetlerdi  atqaradı.  Teri  -  bulshıq  et 

qaltası qısqar

ǵanda dene diywalı tselom suyıqlıǵına basım astında tásir qılǵanlıǵınan qurttıń denesi 

tereń  tartıladı.  Dene  sozıl

ǵanda  yamasa  qısqarǵanda  (máselen  qurt  ini  qızǵanda  yamasa 

háreketlengende) suyıqlıq tselomnıń bir bóleginen ekinshisine a

ǵıp ótedi (dessipiment bolmaǵanda 

yamasa onda tesikler bol

ǵanda). Azıq zatlar ishekten tselomǵa ótip  

keyin toqımalar

ǵa tarqaladı. Tsellomda zat almasıwdıń suyıq hám qattı ónimleri toplanadı.  

Tselomda  zat  almasıwdıń  suyıq  hám  qattı  ónimleri  toplanadı.  Tselomda  spermiyler  hám 

máyek kletkaları jetilisedi.  

As  pisiriw  sisteması  awızdan  baslanadı.  Awız  peristomiumnıń  qarın  tárepinde  jaylasqan. 

shegi ektodermal aldıń

ǵı, endodermal ortańǵı  hám  ektodermal  arqa  ishekten  ibarat. Aldıńǵı  ishek 

kóbinese awız quwıslı

ǵı hám bulshıq etli jutqınshaqqa bólinedi.  

Kópshilik  jırtqısh  hám  kóptúklilerdiń  jutqınshaq  diywalınıń katikulası qalıńlasıp ótkir  xitin 

tisler, ya

ǵnıy jaq plastinkaların payda etedi. Jutqınshaq awdarılıp sırtqa shıǵarıladı hám oljanı tutıw 

xızmetin atqaradı. Jırtqıshlıq etpeytu

ǵın túrlerde jutqınshaq hálsiz rawajlanǵan.  

Ortań

ǵı  ishek  tuwrı  nayshadan  ibarat,  arqa  ishek  kelte  boladı.  Gezip  júriwshi  kóp  túkliler 

tiykarınan jırtqısh bolıp mayda omırtqasızlar menen azıqlanadı. Otırıp jasawshılar suw

ǵa aralaspay 

ı

ǵıp  júrgen  organikalıq  zatlar  hám  mayda  organizmler  menen  awqatlanadı.  Olarda  azıqtı  jıynaw 

---

 

5 

hám  onı  awız  tárepke  aydaw  xızmetin  basında

ǵı  uzın  pár  sıyaqlı  ósimshe  (palpalar)atqaradı.  Bul 

ósimsheler  dem  alıw  organı  -  sa

ǵaqlar  dep  esaplanadı.  Dem  alıw  organları  hár  qıylı  dúzilgen. 

Ápiwayı dúzilgen wákilleri teri ústi arqalı dem aladı.  

Kópshilik  kóptúkliler  parapodiylerdiń  bir  bólimi.  Mısalı  arqa  murtshası  sa

ǵaqqa  aylanadı. 

Sa

ǵaqqa  qan  tamırları  kiredi,  onıń  diywalı  arqalı  suwda  erigen  kislorod  qanǵa  ótedi.  Jabralar  pár 

sıyaqlı,  japıraq  sıyaqlı  yamasa  shaqalan

ǵan  pishinde  bolıp,  deneniń  belgili  bir  bóliminde,  mısalı, 

basında yamasa parapodiylarda payda boladı.  

Qan  aylanıw  sisteması  deneniń  arqa  hám  qarın  tárepi  boylap  jaylasqan  qan  tamırlardan 

ibarat.  Arqa  qan  tamırları  ishek  ústinen  qarın  qan  tamırları  bolsa  ishek  astınan  ótedi.  Qan 

tamırlarınıń  quwıslı

ǵı  birlemshi  dene  boslıǵınıń  qaldıǵı  bolıp  esaplanadı.  Eki  qan  tamırları  da 

pertoneal  epiteliya  astınan  ótetu

ǵın  mayda  tamırlar  hám  lakunlar,  sonday-aq  tselom  diywalın 

aylanıp  ótetu

ǵın  saqıyna  tamırlar  menen  baylanısqan.  Saqıynalı  tamırlar  hár  bir  segmentte 

birewden, geyde birneshe bolıp jaylasadı. O

ǵan saǵaqlarǵa hám  nefridiyalarǵa qandı alıp barıwshı 

hám  alıp  keliwshi  tamırlar  jatadı.  Qan  tamırları  organlarda  júdá  mayda  jińishke  kapillyardı  payda 

etedi. Kapillyarlar dene organların qalıń orap aladı.  

Qan  aylanıw  sisteması  jabıq.  Sebebi  iri  qan  tamırlardan  toqımalar

ǵa  qan  alıp  barıwshı 

kapillyarlar  tuwrıdan  -  tuwrı  qan  alıp  keliwshi  tamırlar

ǵa  jalǵasıp  ketedi.  Qan  tek  ǵana  qan 

tamırları  ishinde  a

ǵadı.  Arqa  qan  tamırınıń  ritmlik  qısqarıwı  sebepli  qan  arqa  qan  tamırı  boylap 

arqadan  aldıń

ǵı  qarın  tamırlarında  bolsa  aldınan  arqaǵa  aǵadı.  Deneniń  aldıńǵı  bóliminde  ishek 

átirapında jaylasqan saqıynalı qan tamırları arqalı qan arqa tamırınan qarın tamırına deneniń keyingi 

bólimindegi tap usınday tamırlar arqalı qan tamır arqalı arqa tamırına ótedi.  

Saqıynalı qurtlar qanı ádette qızıl reńli boladı. Qızıl reń omırtqalı haywanlarda

ǵı sıyaqlı qan 

quramında  temir  birikpeleriniń  bolıwı  menen  baylanıslı.  Biraq  saqıynalı  qurtlarda  bul  zat 

omırtqalılarda

ǵı sıyaqlı qan kletkaları quramında emes, bálkim plazmada erigen halında boladı.  

Ayırım  saqıynalı  qurtlardıń  qan  aylanıw  sisteması  reduktsiya

ǵa  ushıraǵan.  Qannıń 

funktsiyasın bolsa dene boslı

ǵınıń suyıqlıǵı atqaradı.  

Bólip  shı

ǵarıw  sisteması  nefridiylerden  ibarat.  Ádette  hár  bir  dene  segmentinde  bir  juptan 

nefridiyler jaylasqan. Sonıń ushın saqıynalı qurtlardıń bólip shı

ǵarıw sistemasın segmentar organlar 

-  metanefrediyler  delinedi.  Hár  bir  nefridiydiń  ishki  ushı  tselom  boslı

ǵınıń  arqa  diywalı  janında 

turadı. Onıń nayı dissepimentti tesip keyingi segment bolsı

ǵına ótedi hám deneniń qaptal tárepinen 

sırtqa ashıladı. Solay etip hár bir nay eki segmentte jaylasadı, ya

ǵnıy birinshi segmentten baslanıp, 

ekinshi segmentte sırtqa ashıladı.  

Nefridiyler  barlıq  saqıynalı  qurtlarda  da  hár  qıylı  dúzilmegen.  Tómen  saqıynalılarda 

protonefridiyler boladı. Bunday ja

ǵdaylarda bólip shıǵarıw nayınıń  ishki ushında tirewishke uqsas 

bir  dáste  ósimsheler  -  qamshılı  kletkalar  -  solenotsitler    jaylasqan.  Solenotsitlerdiń  basshası 

kletkanıń  yadrolı  denesi  bolıp,  onnan  baslanatu

ǵın  naysha  tsefridiydiń  tiykarǵı  tútikshesine  kelip 

qosıladı.  Solenotsitlerdiń  dúzilisi  protonefridiylerdiń  juldız  sıyaqlı  kletkalarına,  qamshıları  bolsa 

elpildewshi  kletkalar

ǵa  usaydı.  Solenotsitlerde  elpildewshi  kletkalar  sıyaqlı  osmoregulyatsiya 

xızmetin atqaradı. Zat almasıw ónimleri protonefridiylardıń tiykar

ǵı nayınan shıǵıp ketedi.  

Kópshilik  qurtlarda  solenotsitler  reduktsiya

ǵa  ushıraydı.  Olardıń  ornına  kirpikler  menen 

oral

ǵan  tselomǵa  ashılatuǵın  tesikshe  payda  boladı.  Solay  etip  protonefridiy  metanefridiyge 

aylanadı.  Hár  eki  bólip  shı

ǵarıw  sistemasınıń  ektodermadan  payda  bolıwı  olardıń  gomolog 

ekenligin kórsetedi.  

Kópshilik  saqıynalılarda  nefridiyler  jınıs  bezleriniń  jolı  menen  qosılıp  ketedi  hám  aralas 

nefromiksiyalar

ǵa  aylanadı.  Olardıń  nay  hám  solenotsitler  -  protonefridiylerden  sharsharı  jınıs 

jolınan hasıl boladı.  

---

 

6 

Eger  protonefridiylerden  metanefridiyler  hasıl  bol

ǵan  bolsa,  onday  jaǵdayda  jınısıy  jollar 

metanefridiylerdiń ishki ushı (tesigi) menen qosılıp, nefromiksiya hasıl qıladı. Otırıqlı kóptúklilerde 

bólip shı

ǵarıw nayı qısqarǵan bolıp, bir neshe buwınlarında saqlanıp qalǵan.  

Nefridiylardan  basqa  ayırım  periteneal  kletkalar  da  bólip  shı

ǵarıw  xızmetin  atqaradı. 

Deneniń ayırım jerlerinde qan tamırlarınıń diywalı sarı zatlı iri kletkalardan ibarat. Sarı zatlar zatlar 

almasıwınıń suwda erimeytu

ǵın ónimlerinen (sidik kislotasınıń duzları) ibarat.  

Xlorogen  kletkalar  dep  atalatu

ǵın  bul  kletkalar  epepret  zatlar  menen  tolǵannan  soń  nabıt 

boladı. Olardıń ishindegi zatlar bolsa dene suyıqlı

ǵına shıǵadı hám ol jerden nefridiyler arqalı sırtqa 

shı

ǵarıladı.  

Nerv sistemasınıń oraylıq bólegi bir jup bas gangleyleri. Olardan shı

ǵıp jutqınshaqtı aylanıp 

ótetu

ǵın  eki  jutqınshaq  dógeregi  koniktivleri  hám  bir  jup  qarın  nerv  baǵanasınan  ibarat.  Eki  hár 

túrli  gongleylerdi  birlestiretu

ǵın  nerv  baǵanaları,  bir  segmenttegi  gangliylardı  birlestiretuǵın  nerv 

ba

ǵanaları bolsa komissuralar boladı.  

Tómen  kóptúklilerde  qarın  nerv  ba

ǵanaları  bir  birinen  uzaǵıraq  turadı.  Olardıń  nerv 

kletkaları bir tegis jaylasqan. Bir qansha quramalı dúzilgen kóptúklilerde qarın nerv ba

ǵanaları óz-

ara jaqınlasqan bolıp, olarda hár bir segment qurılısında bir nerv kletkalar toplamı, ya

ǵnıy ganglioz 

kletkalar payda boladı. Eki gangliyalar kese belbew komissura menen baylanıstıradı. Bunday nerv 

sistema  nerv  záńgisi  delinedi.  Kópshilik  kóptúklilerde  nerv  ba

ǵanaları  jáne  de  kóbirek  jaqınlasıp, 

hár bir segmenttegi gangliyler birge qosılıp ketedi.  

Nerv  ba

ǵanaları  ayırım  bolıp  qaladı  yamasa  birge  qosılıp  ketedi.  Bunday  nerv  sisteması 

qarın nerv shınjırı delinedi.   

Nerv  sistemasınıń  bunnan  keyingi  quramalasıwı  onı  teri  epitemiyasına  kem-kemnen  batıp 

kirip,  dene  boslı

ǵına  ótiwinen  ibarat.  Geyde  denedegi  bir  qansha  segmentler  óz-ara  birigiwi 

nátiyjesinde  nerv túyinleriniń kontsentratsiyalanıwı (toplanıwı) múmkin.   

Oraylıq nerv sistemasınan túrli organlar

ǵa júdá kóp nervler shıǵadı. Bas miyden antennalar, 

polpalar hám kózlerge; qarın nerv shınjırı gangliylerinen sol segmentte jaylasqan organlar

ǵa nervlar 

shı

ǵadı.  

Seziw  organları  erkin  jedel  háoeket  etip  jolawshı  túrlerde  jaqsı  rawajlan

ǵan.  Seziw 

kletkaları teri de kóp boladı. Ayırım otırıp jasawshı kóptúklilerde  denesiniń aldıń

ǵı segmentlerinde 

1-5 ten yaki onnan da kóbirek teń samaqlıqtı saqlaw organı - statotsistleri boladı.  

Kózler derlik hámme kóptúklilerde boladı, kóbinese prostomiumnıń arqa tárepine 2 yamasa 

tórtew  bolıp  jaylasqan.  Ápiwayı  ja

ǵdaylarda  kózler  ektodermadan  payda  bolatuǵın  qadaq  tárizli 

oyıqshalardan ibarat. Oyıqshı túbindegi epiteliya tor perde wazıypasın atqaradı.  

Tor  perde  eki  túrli  kletkalardan    ibarat.  Olardan  bir  túri    retipal  kletkalar  bolıp,  olarda 

jaqtılıqtı seziwshi tayaqshalar jaylasqan. Retipal kletkalardan bas miyge nerv talshıqları shı

ǵadı.  

Kópshilik  kóptúklilerdiń  kózi  júdá  quramalasıp,  teriden  ajıral

ǵan  jabıq  kóz  almasın  payda 

etedi.  Kóz  alması  ishinde  ki  tárepleme  qabaq  kóz  gáwharı  hám  móldir  shiyshe  tárizli  dene 

jaylasqan.  bul  kózler  inverterlenbegen  yamasa  kerisinshe  awdarılma

ǵan  delinedi.  Kóptúkliler 

basında

ǵı  kózler  menen  birge  yamasa  olar  reduktsiyaǵa  ushıraǵanında  denesiniń  basqa 

bólimleridde  de  kózlerdiń  payda  bolıwı  múmkin.  Mısalı  tútikshe  ishinde  jasaytu

ǵın  kóptúklilerde 

kózleri  sa

ǵaqqa  aylanǵan  palpalarda  da  rawajlanǵan.  Arqa  tárepi  menen  aldına  órmeleytuǵın 

túrlerinde kózleri artqı shı

ǵarıw tesigi janında jaylasqan.  

Jınıs  sisteması  ápiwayı  dúzilgen.  Kóptúkliler  ayırım  jınıslı,  biraq  jınısıy  dimorfizm 

rawajlanba

ǵan.  Jınıs  bezleri  aldıńǵı  hám  eń  aqırǵı  buwınlarınan  basqa  hámme  segmentlerinde 

yamasa  tek 

ǵana  ayırım  segmentlerde  payda  boladı.  Jetilisip  atırǵan  gonadalar  dáslep  júdá  juqa 

---

 

7 

peritopal epiteliy  menen  qaplan

ǵan. Bezler  jetiliskennen  soń epiteliya  jarılıp, onıń  ishindegi  jınıs 

kletkaları tselom suyıqlı

ǵına shıǵadı hám sol jerde jetilisedi.  

Ayırım  kóptúklilerdiń  tuqım  yamasa  máyek  jolı  bolmaydı.  Jınıs  kletkaları  dene  diywalın 

jarıp sırtqa shı

ǵadı. Ayırım qurtlardıń kelte naylı sharshar túrindegi erkin jınıs jolı boladı.  

Kópshilik polixetlerdiń  jınıs  sharsharı  nefridiyalar  menen qosıl

ǵan  bolıp, nefridiyalar  bólip 

shı

ǵarıw hám jınıs kletkaların shıǵarıw wazıypasın orınlaydı. Máyekler sırtqı ortalıqta tuqımlanadı.  

Bir  qansha  kóptúklilerde  jınıs  kletkalarınıń  jetilisiw  dáwirinde  jınıssız  kóbyiw  de  bolıp 

ótedi. Bul protsess jınısıy jetilisken buwın parapodiyası hám qıllarınıń kúshli rawajlanıwı, isheginiń 

reduktsiya

ǵa  ushırawı  hám  reńiniń  keskin  ózgerip,  epitok  dep  atalatuǵın  dene  bóliminiń  payda 

bolıwınan baslanadı. Bunday jınıssız rawajlanıw

ǵa kirisken qurtlar denesiniń epitok bólimi qalǵan 

atok  bóliminen  anıq  ajıralıp  turadı.  Ádette  deneniń  keyingi  bólegi  epitokqa  aylanadı.  Geypara 

kóptúkliler jınısıy er jetken epitok dáwirinde okean túbinen suw betine kóteriledi, júzip júrip jınıslı 

kóbeyiwge kirisedi. Kóbeyiw dáwirinde sanawsız mu

ǵdarda suw betine kóteriledi. Máyekke tolǵan 

bunday qurtlar jergilikli xalıq hám teńiz haywanları ushın mazalı awqat bolıp esaplanadı.  

Bir  qansha  kóptúklilerde  denesiniń  keyingi  epitok  bólegi  atok  bóleginen  ajıralıp  shı

ǵadı. 

:zilgen jeride bas payda boladı. Deneniń jınıssız atok bólegi bolsa jetispegen keyingi buwındı payda 

etedi.  

Ayırım  kóptúklilerdiń  (máselen  yrolurys  hám  Muuanuda  lardıń)  epitok  bólegi  atok 

bóleginen  ajıralmastan  burın  bas  bólimin  payda  etiwi,  atok  bolsa  keyingi  segmentin  registratsiya 

qılıwı múmkin.  

Geypara  waqıtları  qáliplesken  birinshi  individ  ajıralıp  shaqqansha  onıń  aldında  basqa  taza 

individler  payda  boladı.  Nátiyjede  birden  bir  neshe,  ayırım  waqıtları  30  day  jınısıy  individlerden 

ibarat  waqıtsha  shınjır  payda  boladı.  Ayrolurys  hám  basqa  ayırım  kóptúkliler  tap  usınday  jollar 

menen kóbeyedi. Keyin-ala jınısıy individler birme-bir ayırılıp ketip, jınıslı kóbeyiwge kirisedi.  

Rawajlanıwı.  Kóptúklilerdiń  máyegi  tolıq,  biraq  maydalanıwı  tegis  emes.  máyekten 

kóptúkliler  ushın  tán  bol

ǵan    troxofora  lichinkası  shıǵadı.  Lichinkanıń  denesi  domalaq  yamasa 

almurt sıyaqlı bolıp, onıń tóbesinde bir dáste uzın kirpiklerden ibarat aydarı bar.  

Lichinka  denesin  bir  qatar  kirpikler  belbew  tárizli  orap  turadı.  Awız  tesiginiń  aldında 

jaylasqan belbew prototrox delinedi. Ayırım waqıtları bunday belbew awız tesiginen keyinirekte de 

boladı.  shegi  úsh  bólim  -    aldıń

ǵı,  ortańǵı  hám  artqı  ishekten  ibarat.  shek  penen  dene  diywalı 

ortasında birlemeli dene quwıslı

ǵı boladı. shektiń eki tárepinde bir jup metanefridiyler jaylasqan.  

Trixofora  bir  qansha  waqıt  erkin  jasa

ǵannan  soń  metamorfozǵa  kirisedi.  Onıń  keyingi 

bólegi  sozılıp,  bir  neshe  segmentti  payda  etedi.  Segmentlerde  parapodiylar,  qılshıqlar  yamasa 

kirpikli  belbewler rawajlanadı.  Bul dáwirde  mezoderma kletkalarınan  hár  bir  segmentte bir  juptan 

tselom qaltashaları payda boladı. Metamorfoz dawamında tóbe plastinkası teri astına batıp kirip, bas 

miydi  payda  etedi.  Qarın  tárepinde  entoderma  esabınan  qarın  nerv  ba

ǵanaları,  seziw  organları  - 

kózler  hám  palpalar  payda  boladı.  Solay  etip  birlemshi  bolsıqlı  segmentsiz  troxoforra  segmentli 

metatroxoforma

ǵa aylanadı. Metatroxofora endi bas bólim -  prostomium, bir neshe gewde bólimi 

hám quyrıq - pigdiyden ibarat boladı.  

Metatraxofora bir qansha waqıt júzip júrip, keyin suw túbine jasaw

ǵa ótkennen keyin, onıń 

matemorfozı  dawam  etedi.  Onıń  anal  tárepinde  ósiw  zonası  payda  boladı.  Bul  jerde  kletkalar 

toqtawsız  bólinip,  taza  dene  segmentlerin  payda  etedi.  Birlemshi  dene  quwıslı

ǵı  tselom  menen 

almasadı. Hár bir segmentte parapodiylar ektoderma esabınan nerv ba

ǵanaları, seziw organları, nerv 

gangliyları payda boladı.  

Ekologiyası.  Kóptúkliler túrlerge eń  bay  bol

ǵan saqıynalı qkrtlar klassı  bolıp tabıladı. Olar 

tiykarınan  teńizlerde  jasaytu

ǵın  5200  ge  jaqın  túrdi  óz  ishine  aladı.  Kóptúkliler  arasında  suwda 

júziwshi,  teńiz  túbinde  órmalap  yaki  balshıqqa  kómilip  otırıp  jasawshı  túrleri  bar.  Ayırım  túrleri 

parazit halda jasaydı. Kóptúklilerdiń bir neshe túri dushshı suwlardı tarqal

ǵan.  

---

 

8 

Kóptúklilerdiń  úlkenligi  bir  neshe  millimetrden  3  m  ge  shekem  jetedi.  Kópshilik  túrleri 

qır

ǵa  jaqın  orınlarda  suw  túbinde,  kóbinese  1000  m  den  tereńirek,  ayırım  waqıtları  8000  m  ge 

shekem tereńlikte ushırasadı. Bmr neshe planktonda jasawshı túrleriniń denesi  móldir boladı. Suw 

túbinde ómir keshiretu

ǵın túrleri suw otları arasında órmelep júredi, qum yamasa ılaydı qazıp, kirip 

aladı.  

Qum  qurtı  tap  usınday  bolıp  jasaydı.  Teńiz  túbinde  arnawlı  tútikshelerde  jasawshı  otırıqlı 

kóptúkliler ásirese hár qıylı boladı.  

Ámeliy  áhmiyeti.  Ayırım  tropik  túrleri,  máselen,  palelo  -  Elenuse  vuudes  azıq-awqat 

sıpatında  paydalanıladı.  Suw  túbinde  jasaytu

ǵın    túrleri  awlanatuǵın  balıqlar,  dárya  shayanı  hám 

basqa  haywanlardıń  tiykar

ǵı  awqatı  bolıp  tabıladı.  Kóptúklilerdien  Neeus  duvesusolo  1939-40 

jıllarda  Qara  teńizden  Kaspiy  teńizine  akademik  L.A.Zenkevich  basshılı

ǵında  introduktsiya 

qılın

ǵan.