Microsoft Word 18-lekciya doc

Kem tu’kliler klassı - Oligocheta. 

Az  tu’kliler  dene  o’simsheleri  (parapodiy,  palpa,  sag’aqlar)  jog’alıp  ketken  saqıynalı 

qurtlardan ibarat. Az tu’klilerde parapodiylar ornına tek g’ana olardın’ qılları saqlanıp qaladı.  

Jınıs  sisteması  germofrodit.  Jınıs  bezleri  denesinin’  bir  neshe  aldın’g’ı  sigmentlerinde 

jaylasqan.  

Olar dushshı suw h’a’m topıraqta jasaydı. 3400 ge jaqın tu’rleri ma’lim.  

Sırtqı  du’zilisi.  Denesi  azıraq  jalpaqlang’an  tsilindr  sıyaqlı,  uzınlıg’ı  0,5  mm  den  3  mm 

geshe.  Denesinin’  aldın’g’ı  buwını  prostomium  h’a’reketshen’,  onda  h’esh  qanday  o’simshe 

bolmaydı. Denesi 30-40 den 600-ishek sigmentten turadı, tek g’ana ayırım tu’rlerinde 7-9 segment 

boladı.  Az  tu’kliler  prostomiumnen  basqa  h’a’mme  dene  segmentlerinde  4  toplamnan  (sonın’ 

ishinde  2  qarın  h’a’m  2  ta  qaptal)  qıllar  boladı.  Ha’r  bir  toplamdag’ı  qıllar  sanı  az  tu’klilerde  bir 

qıylı  bolmaydı.  Jawın quyında  h’a’r  bir toplamda bir  juptan,  yag’nıy  bir segmentte 4 juptan qıllar 

boladı. Qıllardın’  jaylasıwı parapodiylardın’ arqa  h’a’m qarın  bo’lekleri ornına sa’ykes keledi.  Az 

tu’kliler  denesinin’  keyingi  anal  bo’leginde,  yag’nıy  pigidiumda  anal  tesigi  jaylasqan.  Az 

tu’klilerdin’ dene diywalı h’a’m teri bulshıq et qaltası ko’p tu’klilerge uqsas du’zilgen. Olardın’ teri 

epiteliy  kletkaları  arasında  bezli  kletkalar  ko’p  boladı.  Olar  qurt  terisi  ju’zine  silekey  zat  islep 

shıg’arıp  turadı.  Bezli  kletkalar  jawın  qurtının’  31-37  segmentlerinin’  juwanlanıwınan  payda 

bolg’an belbewinde a’sirese ko’p boladı. Ko’beyiw da’wirinde bul bezler suyıqlıg’ınan pille payda 

boladı. shki du’zilisi. Az tu’kliler teri bulshıq qaltasının’ du’zilisi ko’p tu’klilerge uqsaydı.  

Olardan arqa mezenteriyasının’ bolmawı, segmentleri arasında teri u’stine tselom suyıqlıg’ı 

shıg’arıp  turatug’ın  mayda  tesikshelerdin’  bolıwı  menen  parqlanadı.  Awqat  pisiriw  sisteması 

qa’nigelesken  bolıp,  jutqınshaq,  o’n’esh,  bulshıq  etli  asqazan,  ortan’g’ı  h’a’m  artqı  ishek 

bo’limlerine  bo’linedi.  Jawın  qurtlarında  o’n’esh  ken’eyip  jemsekti  payda  etedi.  O’n’eshke 

morrenov  bezi dep atalatug’ın u’sh  jup  bezlerdin’ jolı ashıladı. Bezler ajıratıp shıg’aratug’ın  h’a’k 

qurt awqatı-shirip atırg’an o’simlik qaldıg’ı quramındag’ı gumus kislotanı neytrallastıradı.  

Orta  ishektin’  u’stki  bo’legi  onın’  quwıslıg’ına  batıp  kirip,  tiflozoldı  payda  etedi.  Tiflozol 

ishektin’ ishki sin’iriw ju’zin ken’eytiriw xızmetin atqaradı.  

Qan aylanıw sisteması ko’p tu’klilerdikine uqsaydı. Qannın’ qan tamırlar boylap aylanıwın 

arqa h’a’m jutqınshaq a’tirapındag’ı saqıyna qan tamırları ta’miynlep turadı.  

Az  tu’kliler  terisi  arqalı  dem  aladı.  Teride  kapilyar  qan  tarımları  qalın’  tor  payda  etedi. 

Bo’lip  shıg’arıw  organları  segmentleri  bir  juptan  jaylasqan  metanefriditlerden  ibarat.  Orta  ishek 

h’a’m  qan  tamırların  sırttan  qaplap  turatug’ın  xloragagen  kletkalarda  dene  quwıslıg’ındag’ı  qattı 

bo’lip shıg’arıw o’nimleri toplanadı. Bul kletkalar o’nimleri dene quwıslıg’ına tu’sip, arnawlı tesik 

arqalı shıg’arıp jiberiledi.  

Nerv sisteması basqa saqıynalı qurtlardikine uqsas bolıp, bir jup jutqınshaq u’sti gangliyleri, 

jutqınshaq a’tirapı konnektivaları h’a’m qarın nerv shınjırınan ibarat.  

---

 

2 

Seziw  organları  ku’shsiz  rawajlang’an.  Ko’zleri  bolmaydı,  jawın  qurtlarının’  teri  betinde 

jaqtılıqtı ju’da’ seziwshi kletkalar boladı.  

Jınıs  sisteması  germofrodit  bolıp,  denenin’  aldın’g’ı  bo’liminde  jaylasqan.  Denenin’  10-11 

segmentlerine  mas  keletug’ın  bo’leginde  eki  jup  tuqımlıq  jaylasqan.  Tug’ımlıqlar  u’sh  jup  tuqım 

qaltalarında jaylasqan. Tuqım kletkaları tuqım kapsulalarınan tuqım qaltashalarına tu’sedi.  

Bul  jerde  tuqım  jetilgennen  son’  ja’ne  tuqım  jolına  keledi.  Kapsulalardan  tuqım  jolı 

baslanadı. Denenin’ h’a’r bir ta’repinen bir tuqım jolı baslanıp, 1t-segment sırtqa ashıladı.  

Urg’ashı jınıs bezleri denesinin’ 1-14 segmentlerinde jaylasqan mayda ma’yeklikler, olardan 

baslanatug’ın  ma’yek  jolları  h’a’m  9-10  segmentlerinde  jaylasqan  urıq  qabıl  etkishten  ibarat. 

Xızmeti jag’ınan belbewindegi bir kletkalı bezlerdi de urg’ashı jınıs sistemasına kirgiziw mu’mkin. 

Sebebi bul bezler islep shıg’arılatug’ın suyıqlıq pille payda etedi. Suyıqlıq quramındag’ı belok zatı 

bolsa rawajlanıp atırg’an embrion ushın awqat zatı boladı.  

Az  tu’klilerde  tuqımlanıw  eki  h’aywan  ortasında  tug’ım  kletkaları  almasıwınan  ibarat. 

Bunın’  ushın  eki  jawın  qurtı  qursaq  ta’repi  menen  bir-birine  jaqın  keledi,  olardın’  bas  ta’repi  bir-

birine  qarag’an  boladı.  Qurtlar  belbewi  islep  shıg’arg’an  silekey  zatı  olardın’  denesin  eki  mufta 

sıyaqlı  orap  aladı.  Bir  qurttın’  erkeklik  tesiginen  bo’linip  shıg’atug’ın  tuqım  kletkalar  arnawlı 

tarnawsha arqalı ekinshi qurttın’ muftasına, onnan onın’ tuqım qabıl etkishine o’tedi. Onnan keyin 

qurtlar  ajıralıp  ketedi.  Muftalar  bolsa  qurttın’  h’a’reketleniwi  sebepli  onın’  bas  ta’repine  qaray 

jıljıydı.  Muftasha  bas  ta’repine  jıljıp  baratırg’anında  og’an  14  segmenttegi  urg’ashı  jınıs  tesiginen 

ma’yek  kletkalar,  9  h’a’m  10  segmenttegi  tuqım  qabıl  etgish  tesiginen  tuqım  kletkalar  tu’sedi, 

na’tiyjede ma’yek kletkalar usı muftalar ishinde tuqımlanadı. Muftasha qurttın’ bas ta’repinen jıljıp 

topıraqqa tu’sedi, onın’ eki ushı tartılıp jawıladı, diywalı qalın’lasıp pillege aylanadı. Ma’yekler usı 

pille  ishinde  rawajlanadı.  Ayırım  az  tu’klilerde  jınıssız  ko’beyiwde  bolıp  o’tedi.  Arxitomiya  dep 

atalatug’ın  bunday  ko’beyiwde  qurttın’  denesi  ekige  bo’linedi.  Aldın’g’ı  bo’lekte  denenin’ 

jetispegen  arqa  bo’legi,  keyingi  bo’lekte  aldın’g’ı  bo’lim  qa’liplesedi.  Jawın  qurtı  Lumbricus 

variegatus h’a’m enxitreylar tap usınday ko’beyedi. Az tu’klilerdin’ jınıssız ko’beyiwinin’ basqa bir 

tu’ri paratomiya dushshı suwlarda  jasaytug’ın stilyariya (Stylaria)  larda  bayqaladı. Paratomiya tap 

kirpikli qurtlardın’ jınıssız ko’p ese kesesine bo’linip ko’beyiwine uqsaydı.   

Rawajlanıwı.  Az  tu’kliler  metamorfozsz  rawajlanadı.  Rawajlanıw  tsiklında  troxofora 

lichinkası  bolmaydı.  Ma’yekleri  pille  ishinde  rawajlanadı.  Pilleden  jas  qurt  shıg’adı.  To’men  az 

tu’kliler pillesinde  bir waqıtta bir  neshe  ma’yek rawajlanadı.  Joqarı az tu’kliler (Lumbricomorpha 

toparı) pillesinde beloklı suyıqlıq boladı, ma’yeginde belok kem boladı.  

Pillede  rawajlanatug’ın  embrion  suyıqlıqtag’ı  beloktı  jutadı.  A’ne  usı  sebepten  onın’ 

ma’yekten  shıqqan  embrionı  «jasırın  embrion»  delinedi.  Embrion  pille  ishinde  bir  neshe 

metamorfozdan  son’  jetilisken  qurtqa  aylanadı.  Az  tu’klilerde  ko’p  tu’kliler  sıyaqlı  ju’da’  joqarı 

da’rejede regeneratsiya qılıw qa’siyetine iye.  

Ekologiyası.  Az  tu’liler  tiykarınan  dushshı  suwlar  h’a’m  topıraqta,  ayırım  waqıtları 

ten’izlerde jasaydı. Dushshı suwda jasawshı az tu’kliler suw tu’binde o’rmelep ju’redi yamasa suw 

tu’binde  ılayda  qazılg’an  uyalarında  jasaydı.  Otırıp  jasawshı  az  tu’kliler  denesinin’  tek  g’ana 

keyingi  bo’limin  ılaydan  suwg’a  shıg’ıp  turadı.  Olar  denesinin’  keyingi  bo’limin  terbetip,  dem 

alıwın ku’sheytedi (Tubifex h’.b.). Qurg’aqtag’ı az tu’kliler topıraqta in qazıp jasaydı. Uyasınan tek 

g’ana ju’da’ ıg’al h’awada (jawınnan son’) yamasa keshte salqında shıg’adı. Az tu’kliler h’a’r qıylı 

shirip  atırg’an  organikalıq  qaldıqlar,  sonın’  ishinde  shirip  atırg’an  o’simlik  qaldıqları  h’a’m 

shirindige bay topıraq penen azıqlanadı.  

A’meliy  a’h’miyeti.  Topıraqta  jasawshı  jawın  qurtları  h’a’m  enxitreidler  topıraq 

o’nimdarlıg’ına  u’lken  ta’sir  ko’rsetedi.  Ch.Darvin  jawın  qurtlarının’  topıraq  o’nimdarlıg’ın 

asırıwdag’ı  a’h’miyetine  u’lken  bah’a  bergen.  Jawın  qurtları  topıraqtı  qazıp  o’simlik  tamırlarının’ 

topıraqqa teren’ kiriwine imkaniyat beredi, og’an suw h’a’m h’awanın’ kiriwin jaqsılaydı. Olardın’ 

xızmeti sebepli topıraq qatlamları aralasadı h’a’m jumsaydı.  

Bir kvadrat  metr  jerdegi qurtlar  bir  jıl dawamında 4 kg topıraqtı, tap usınday  waqıtta 1 ga 

jerdegi  qurtlar  bolsa  10  t  dan  30  t  shekem  topıraqtı  jer  betine  shıg’arıwı  mu’mkin.  Jawın  qurtları 

o’simlik  qaldıqların  uyalarına  tasıp  kirip  olardın’  shiriwin  tezlestiredi,  topıraqtı  to’gin  menen 

---

 

3 

bayıtıp, onda gumus payda bolıwına jaqsı ta’sir jasaydı. Olar topıraqtı isheginen o’tkizip, koprolitler 

h’alında shıg’aradı. Koprolitler topıraqtı qurılıslı, da’nesheli qıladı,  ıdırawdan saqlaydı, og’an ıg’al 

sorılıwın jaqsılaydı.  

Dushshı  suw  az  tu’klileri  (Tubifex  h’.b.)  o’z  isheginen  ko’p  mug’dardag’ı  ılaylı  suwdı 

o’tkerip  suw  saqlag’ıshlardı  shirip  atırg’an  organikalıq  qaldıqlardan  tazalaydı.  Az  tu’kliler 

balıqlardın’  awqatı  sıpatında  da  u’lken  ekonomikalıq  a’h’miyetke  iye.  Qızıl  qurt  (Tubifex) 

akvarium  balıqlarına  awqat  sıpatında,  eyzeniya  qurtı  (Eisenia)  biogumus  alıw  ushın  arnawlı 

ko’beytiriledi.