|
Budjet taqchilligini qoplash manbalari
Ichki manbalar
Tashqi manbalar
mamlakat
hukumati
tomonidan
shu
mamlakatning
milliy
valyutasida
kredit
tashkilotlaridan olingan kreditlar
mamlakat hukumati nomidan qimmat-baho
qog’ozlarni
chiqarish
orqali
amal-ga
oshirilayotgan davlat zayomlari
davlat
zaxiralari
va
rezervlar
bo’yicha
daromadlarning xarajatlardan o’sgan qismi
summasi
davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni
sotishdan olingan tushumlar
budjet mablag’larini hisobga oluvchi hisob
varaqlaridagi mablag’lar qoldi-g’ining o’zgarishi
boshqalar
mamlakat hukumati
nomidan
qimmatbaho
qog’ozlarni
chiqarish orqali
xorijiy valyutada
amalga oshirilgan
davlat zayomlari
xorijiy valyutada
taqdim etilgan va
mamlakat hukumati
tomonidan jalb
qilingan xorijiy
davlatlar, banklar va
firmalar, xalqaro
moliya-viy
tashkilotlarning
kreditlari
795
Amaliyotda byudjet taqchilligini qoplash manbalari asosan ikki turga
bo‘linadi (10-rasm).
O‘zbekiston Respublikasi nomidan jalb qilingan kreditlarni (qarzlarni)
qaytadan kreditlashda kredit (qarz) bo‘yicha xizmat ko‘rsatish yuzasidan
ehtimoldagi tavakkalchiliklarni qoplashda foydalanish uchun jalb qilinayotgan
kredit (qarz) stavkasining 50 foizidan oshmaydigan miqdorda O‘zbekiston
Respublikasi marjasi belgilanishi mumkin. Kredit (qarz) bo‘yicha qarzdorlik to‘liq
to‘langan taqdirda kredit (qarz) bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi marjasining
foydalanilmay qolgan summasi O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetining
daromadiga kiritiladi.O‘zbekiston Respublikasining davlat kafolati qarz oluvchi-
rezident o‘zidan undiriladigan summani qarz (kredit) bo‘yicha bitimlarda
belgilangan muddatda to‘lamagan taqdirda O‘zbekiston Respublikasining qarz
beruvchi oldidagi qarzni to‘liq yoki qisman to‘lab berish majburiyatidir.
O‘zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari qarz beruvchilarga qarz
oluvchi-rezidentlar o‘zi olgan kreditlar (qarzlar) bo‘yicha majburiyatlarni
bajarishining ta’minoti sifatida beriladi. Jismoniy shaxslarning majburiyatlari
bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari berilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga
ko‘ra beriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O‘zbekiston Respublikasining
davlat kafolatlarini rasmiylashtirish bo‘yicha vakolatli organdir.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O‘zbekiston Respublikasining
berilgan davlat kafolatlari bilan shart qilib qo‘yilgan to‘lovlarni amalga oshirgach,
amalga oshirilgan to‘lovlar va ular bilan bog‘liq xarajatlar summasini qarz oluvchi-
rezidentdan so‘zsiz undirib olish huquqiga ega.
O‘zbekiston Respublikasining davlat kafolatlarini rasmiylashtirish, taqdim
etish, ro‘yxatdan o‘tkazish va ular bo‘yicha majburiyatlarni bajarish tartibi
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
796
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining 156-moddasida O‘zbekiston
Respublikasi nomidan chiqariladigan davlat qimmatli qog‘ozlariga tarif berib
o‘tilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O‘zbekiston Respublikasi
nomidan davlat qimmatli qog‘ozlarini chiqaradi. Davlat qimmatli qog‘ozlarini
chiqarish va ularning cheklangan hajmi to‘g‘risidagi qaror belgilangan tartibda
qabul qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki:
- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan emissiya qilingan
davlat qimmatli qog‘ozlarini joylashtirishda;
- davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha qiymatni, foizlarni va boshqa
to‘lovlarni to‘lashda;
- davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha boshqa operatsiyalarni amalga
oshirishda fiskal agent sifatida ishtirok etishi mumkin.
Davlat qimmatli qog‘ozlarini chiqarishdan olingan tushumlar Davlat
byudjeti taqchilligini qoplash manbaidir.
Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirishning tashqi manbalarini
tasniflash O‘zbekiston Respublikasi hukumatining xalqaro moliya institutlari,
hukumatlar va xorijiy mamlakatlar moliya bozorlaridan jalb qilinayotgan qarz
mablag‘larini guruhlashdan iborat.
Iqtisodiy adabiyotlarda, byudjet taqchilligining quyidagi shakllari farqlanadi:
- tarkibiy byudjet taqchilligi – hukumatning iqtisodiy rivojlanishini amalga
oshirish maqsadida davlat xarajatlarini oshirish va soliqlarni pasaytirish
choralarining qo‘llanilishi natijasida yuzaga keladigan taqchillik bo‘lib, u ijtimoiy
jarayonlar inqirozining ifodasi emas, balki davlatning ijtimoiy takror ishlab
chiqarish tarkibida ilg‘or siljishlarni amalga oshirishi natijasidir.
- davriy byudjet taqchilligi – ishlab chiqarishning tsiklli davriy natijasida
kelib chiqadigan va iqtisodiyotdagi inqiroz holatlarini, hukumatning moliyaviy
holatni nazorat qila olmasligini ifoda etadigan taqchillik.
797
Byudjet taqchilligi vujudga kelishining eng umumiy sabablari, fikirimizcha,
quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
- yirik davlat kapital quyilmalarini amalga oshirishning zarurligi;
- byudjet mexanizmining to‘g‘ri tashkil etilmaganligi va boshqa sabablar.
- moliya-kredit munosabatlarining yetarli darajada samarali emasligi;
- ishlab chiqarish samaradorligining pastligi;
- tashqi iqtisodiy aloqalarning samarasizligi;
- byudjet xarajatlari tarkibining real jarayonlarga nomutanosibiligi;
- qarzlar evaziga xarajatlarning salmoqli qismini moliyalashtirish.
Davlat byudjeti defitsitining YaIMga nisbatan 3%gacha bo‘lishi, boshqarish
mumkin bo‘lgan defitsit hisoblanib, moliya-kredit tizimiga va iqtisodiyotga salbiy
ta’sir ko‘rsatmaydi.
Shunday bo‘lsa-da, moliya yili yakuniga yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
byudjet taqchilligini qoplash manbalari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq
ko‘zda tutiladi. “O‘zbekiston Respublikasi byudjet tasnifini qo‘llash bo‘yicha
yo‘riqnoma”ga muvofiq byudjet taqchilligini moliyalashtirish quyidagicha
tasniflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
