Microsoft Word 12 Foydalanilgan adabiyotlar

3.Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishning yangi davri 
Hozirgi davrda rivojlangan davlatlarda “axborotlashgan jamiyat” tushunchasi tez-tez tilga 
olinadigan bo’lib qoldi. Bu tushuncha jamiyatni to’liq ravishda axborot kommunikatsiyalari asosida 
boshqarilishi  va  “Elektron  hukumat”ning  joriy  etilganligini  anglatib,  ko’pincha,  fuqarolik 
jamiyatining sinonimi sifatida ishlatilmoqda. Jamiyatni axborotlashtirish - bu jamiyat a’zolarining 
ishonchli  axborotdan  to’liq  va  o’z  vaqtida  foydalanishlarini  ta’minlashga  qaratilgan  choralar 
kompleksini  ishga  tushirishni  anglatadi.  Jamiyatni  axborotlashtirishning  miqyosi  yangi  axborot 
texnologiyalarini  o’zlashtirish  va  rivojlantirish  darajasiga  bog’liq  bo’ladi.  Hozirgi  davrda 
axborotlashgan  jamiyat  atamasi  nafaqat  axborot  sohasi  mutaxassislarining  o’zaro  muomalasida, 
balki siyosiy faoliyat, iqtisodchi olimlaming o’zaro munosabatlarida ham namoyon boimoqda. 
Axborotlashgan jamiyatni tavsiflovchi mezonlar quyidagilardan iborat: 
-texnologik: ishlab chiqarish jarayonida, muassasalarda, taiim tizimida keng qoilaniladigan 
axborot texnologiyalari; 
-ijtimoiy:  axborot  yashash  sifatini  o’zgarishlaming  muhim  omili  sifatida  yuzaga  chiqadi, 
axborot ichiga chuqur kirib borish natijasida “axborot ongi” shakllanadi va namoyon bo’ladi; 
-iqtisodiy:  axborot  iqtisodiyotda  resurs,  xizmat,  tovar,  qo’shilgan  qiymat  va  bandlik 
kabilaming manbai sifatida barcha sohalurga kirib boruvchi omil sifatida namoyon bo’ladi; 
-siyosiy:  axborot  erkinligi  siyosiy  jarayonlarda  turli  siyosiy  kuchlar  va  aholi  ijtimoiy 
qatlamlari  orasidagi  munosabatlarini  yanada  rivojlantiradi,  fuqarolarning  ijtimoiy-siyosiy 
jarayonlarda o’sib borayotgan ishtiroki bilan tavsiflanadigan omil hisoblanadi; 
-madaniy:  axborotning  madaniy  qadr-qimmatini  alohida  individ  va  butun  jamiyat 
rivojining manfaatlari mushtarakligida ifodalaydi, axborot madaniy qadriyatlar va aloqalami yanada 
mustahkamlaydi. Axborotlashgan jamiyat komponentlari quyidagilardan iborat: 
-axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, Intemet; 
-axborot-intellektual mulk; 
-elektron  axborot  markazlari,  bazalari  va  ma’lumotlar  banki,  videomahsulotlar,  ko’p  tilli 
tarjimonlar, yangi tasvir vositalari; 

---

177 
-axborotning  umumiy  merosiy  sohalari  (ishlab  chiqarishni  boshqarish  tizimlari, 
biotexnologiyalar,  farmasevtik  mahsulotlar  va  h.k.).  Bu  komponentlar  jamiyat  iqtisodiyo’li 
sohasining  barcha  jabhalarida  namoyon  bo’ladi,  ularning  ta’siri  axborot-kommunikatsiya 
jarayonlarining  o’sib  borishiga  mutanosib  ravishda  rivojlanib  bormoqda.  Axborotlashgan  jamiyat 
konsepsiyasiga  binoan  “jamiyat  rivojining-  asosiy  omili  -  ishlab  chiqarish  va  axborotdan  keng 
foydalanish”  qoidasi  qonuniyatga  aylandi.  Hozirgi  davrga  kelib  hukumat  va  fuqarosi  orasidagi 
o’zaro ta’sir va munosabatlar axborot kommunikatsiya texnologiyalari vositasida amalga oshirilishi 
an’anaga aylandi. Huquqiy davlat “fuqaro- hukumat”, “fuqarolik jamiyati-hukumat” o’zaro axborot 
munosabatlari, axborot almashishdagi o’zaro manfaatlar muvozanati va uning me’yorlari axborot-
kommunikatsiya  vositalariga  doir  qonunlarda  mustahkamlab  qo’yilgan.  Hukumat  va  jamiyat, 
alohida  fuqaroning  o’zaro  ta’sirini  optimallashtirish  uchun  “elektron  hukumat”  tizimidan  faol 
foydalaniladi. “Elektron hukumat” ikki qismdan tashkil topadi:   
1.Hukumat va jamiyatning o’zaro munosabatlari. 
2.Hukumatning turli darajalari (markaziy, mintaqaviy, mahalliy) va turli tarmoqlarining 
 (ijro, qonun, sud hokimiyatlari) o’zaro ichki aloqalari va hamkorligi. “Elektron hukumat” 
aholiga  Intemet-texnologiyalar vositasida va  yordamida (ya’ni AKT orqali) o’z nuqtai nazarlarini 
ifodalash  imkoniyatlarini  bergani  holda  ularning  mamlakat  ijtimoiy-siyosiy  hayotiga  ta’sir 
ko’rsatishlari imkoniyatlar  yaratadi. Shu bilan birga Inter- net foydalanuvchilar uchun zamonaviy 
darajada  moslashtirilgan  yangi  xizmatlami  taqdim  etish  yo’li  bilan  davlat  boshqaruv  organlariga 
muro- jaat qilish, ularga ta’sir etish, ulardan axborotlar olishga imkon beradi. Fuqarolar axborot va 
telekommunikatsiya infratuzilmasini shakllantirish natijasida quyidagilarga erishadi: 
-tashkilot va fuqarolar uchun davlat hukumat organlari bilan o’zaro xamkorlikning elektron 
usullariga  murojaat  qila  olish,  aholining  davlat  boshqaruv  organlari  bilan  o’zaro  hamkorligi  yoki 
muloqo’li uchun sarflanadigan vaqtni kamaytirish; 
-davlat  boshqaruv  organlarining  aholiga  davlat  xizmatlarini  taqdim  etishi  va  elektron 
ko’rinishdagi davlat vazifalarini bajarish harajatlarini kamayishi; 
-umumdavlat  ahamiyatiga  molik  bo’lgan  turli  vazifalami  bajarish  uchun  davlat  byudjeti 
harajatlarini kamaytirish; 
-aholi  bilan  hukumat  boshqaruv  organlari  orasida  tezkor  va  ximoyalangan  axborot 
almashinuvi  uchun  yagona  texnologik  va  ishonchli  vosita.  Fuqarolik  jamiyati  va  aiohida 
individiaming  manfaatlari  o’z  ichiga  davlat  va  uning  organlari  axborotlarining  ochiq  bo’lishiga 
ehtiyoj sezadi. Axborotning ochiqligidan davlatning o’zi ham manfaatdordir. Axborotning ochiqligi 
bu  har  qanday  demokratik  davlatning  tavsifi  hisoblanadi.  Davlatning  axborot  ochiqligi  qanchalik 
yuqori  bo’lsa,  u  shunchalik  huquqiy  davlat  belgilariga  ega  bo’lgan  siyosiy  institut  hisoblanadi. 
Hukumat  hujjatlari  va  axborotlariga  kirishni  ta’minlashni  osonlashtirish  va  qulaylashtirishga 
intilgan davlat fuqarolik jamiyatini shakllanishi uchun keng shart-sharoitlar yaratib beradi. Davlat 
boshqaruvining  sifati  va  demokratik  xarakter  kasb  etishi  hukumatning  aholini  “eshitish”  va 
“tinglash”ga tayyor ekanligiga to’g’ridan to’g’ri bog’liqdir. 2015-yilning 3-dekabrida O’zbekiston 
Respublikasi  “Elektron  hukumat  to’g’risida”gi  Qonunining  qabul  qilinishi  axborot 
kommunikatsiyalarini  rivojlantirish  va  so’z  erkinligini  ta’minlashda  muhim  ahamiyat  kasb  etdi. 
Qonunning  
3-moddasida “Elektron hukumat”ga doir asosiy tushunchalaming ta’riflari berildi: 
elektron  hukumat—  davlat  organlarining  jismoniy  va  yuridik  shaxslarga  axborot-
kommunikatsiya  texnologiyalarini  qo’llash  yo’li  bilan  davlat  xizmatlari  ko’rsatishga  doir 
faoliyatini,  shuningdek  idoralararo  elektron  hamkorlik  qilishni  ta’minlashga  qaratilgan  tashkiliy-
huquqiy chora-tadbirlar va texnik vositalar tizimi; 
davlat  xizmati—  ariza  beruvchilaming  so’rovlariga  ko’ra  amalga  oshiriladigan,  davlat 
organlarining  vazifalarini  bajarish  bo’yicha  ular  tomonidan  ko’rsatiladigan  xizmat.  Agar  qonun 

---

178 
hujjatlariga  muvofiq  davlat  xizmatlari  ko’rsatish  fiinksiyalari  boshqa  tashkilotlar  zimmasiga 
yuklatilgan bo’lsa, ular ham davlat xizmatini ko’rsatishlari mumkin; 
so’rov  —  ariza  bemvchining  davlat  xizmati  ko’rsatilishi  to’g’risida  davlat  organlariga 
yuboriladigan talabi; 
ariza beruvchi— davlat organiga so’rov bilan murojaat etgan jismoniy yoki yuridik shaxs; 
idoralararo elektron hamkorlik qilish — davlat organlari o’rtasida axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari vositasida ma’lumotlar almashish; 
elektron  hukumatning  yagona  identifikatorlari  —  har  bir  jismoniy  va  yuridik  shaxsga, 
kadastr  va  ko’chmas  mulk  obyektlariga,  geografik  va  boshqa  obyektlarga  beriladigan,  ulami 
elektron hukumatda identifikatsiyalash imkonini bemvchi noyob kodlar; 
elektron davlat xizmatining regiamenti — elektron davlat xizmati ko’rsatishga doir tartibni 
va talablami belgilovchi normativ-huquqiy hujjat; 
elektron  davlat  xizmati  —  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalari  qo’llanilgan  holda 
ko’rsatiladigan davlat xizmati. 
Elektron hukumatning asosiy vazifalari sifatida quyidagilqr belgilandi: 
-davlat  organlari  faoliyatining  samaradorligini,  tezkorligini  va  shaffofligini  ta’minlash, 
ularning mas’uliyatini va ijro intizomini kuchaytirish, aholi va tadbirkorlik subyektlari bilan axborot 
almashishni ta’minlashning qo’shimcha mexanizmlarini yaratish; 
-ariza  beruvchilar  uchun  mamlakatning  butun  hududida  davlat  organlari  bilan  o’zaro 
munosabatlarini elektron hukumat doirasida amalga oshirish bo’yicha imkoniyatlar yaratish; 
-o’z zimmasiga yuklatilgan vazifalar doirasida davlat organlarining ma’lumotiar bazalarini, 
Yagona  interaktiv  davlat  xizmatlari  portalifii  va  Elektron  davlat  xizmatlarining  yagona  reestrini 
shakllantirish; 
-aholi va tadbirkorlik subyektlari bilan o’zaro munosabatlarini amalga oshirishda elektron 
hujjat aylanishi, davlat organlarining o’zaro hamkorligi va ularning ma’lumotlar bazalari o’rtasida 
axborot almashinuvi mexanizmlarini shakllantirish hisobiga davlat boshqaruvi tizimida “bir darcha” 
prinsipini  joriy  etish;tadbirkorlik  subyektlarini  elektron  hujjat  aylanishidan  foydalanishga,  shu 
jumladan,  statistika  hisobo’lini  taqdim  etish,  bojxona  rasmi  ylashtiruvi,  litsenziyalar,  ruxsat 
nomalar,  sertifikatlar  berish  jarayonlarida,  shuningdek  davlat  organlaridan  axborot  olish 
jarayonlarida elektron hujjat aylanishidan foydalanishga o’tkazish; 
-tadbirkorlik  subyektlarining  elektron  tijorat,  Intemet  jahon  axborot  tarmoGM  orqali 
mahsulotni sotish va xaridlami amalga oshirish tizimlaridan foydalanishini, shuningdek kommunal 
xizmatlami hisobga olishning, nazorat qilishning va ular uchun haq to’lashning avtomatlashtirilgan 
tizimlarini joriy etishni kengaytirish; 
-naqd  bo’lmagan  elektron  to’lovlar,  davlat  xaridlarini  amalga  oshirish,  masofadan 
foydalanish  tizimlarini  va  bank-moliya  sohasidagi  faoliyatning  boshqa  elektron  shakllarini 
rivojlantirish. Qonunning 5-moddasiga binoan “Elektron hukumat”ning quyidagi asosiy prinsiplari 
belgilandi: 
-davlat organlari faoliyatining ochiqligi va shaffofligi; 
-elektron davlat xizmatlaridan ariza beruvchilaming teng ravishda foydalanishi; 
-“bir darcha” prinsipi bo’yicha elektron davlat xizmatlari ko’rsatish; 
-davlat organlarining hujjatlarini bir xillashtirish; 
-elektron hukumatning yagona identifikatorlaridan foydalanish; 
-elektron davlat xizmatlari ko’rsatish tartibini muntazam takomillashtirib borish; 
-axborot xavfsizligini ta’minlash. 
“Elektron  hukumat  to’g’risida”gi  Qonunining  qabul  qilinishi  mamlakatda  axborot 
kommunikatsiyalarini  rivojlantirishning  yangi  davrini  boshlab  berdi.  Xalqaro  tashkilotlar 
tomonidan olib borilgan tatqiqo’llar hozirgi davrda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) 

---

179 
innovatsiyalaming  rivojlanishida,  mamlakatning  ishlab  chiqarish  va  raqobatdoshligini  oshirish, 
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va tadbirkorlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash hamda aholining 
hayot darajasini oshirishda muhim o’rin tutishini har tomonlama isbotlab berdi. Shuning uchun ham 
2016-yiIning  so’nggi  choragidan  boshlab  mamlakat  davlat  hokimiyati  tepasiga  kelgan  Prezident 
Sh.M.Mirziyoyev  jamiyat  va  davlat  boshqaruvida  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalarini 
qo’llashga  muhim  ahamiyat  bera  boshladi.  Mamlakatimizda  AKT  uchun  xalqaro  standartlarga 
muvofiq  dasturiy  mahsulotlar  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish,  mahalliy  ishlab  chiqaruvchilar 
tomonidan  sifatli  va  raqobatdosh  dasturiy  mahsulotlami  ishlab  chiqarishni  kengaytirishni 
rag’batlantirishni kuchaytirish, shuningdek, 2017-2021-yillarda  O’zbekiston 
Respublikasini 
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini Xalq bilan muloqo’l 
va  inson  manfaatlari  yilida  amalga  oshirishga  oid  Davlat  dasturida  nazarda  tutilgan  boshqa 
vazifalami hal qiiish, AKT mahsulotlari eksportini kengaytirish, mahalliy va xorijiy investitsiyalami 
jalb  qilishni  raG’batlantirish  maqsadida  2017-yilning  30-  iyunida  O’zbekiston  Respublikasi 
Prezidenti  “Respublikada  axborot  texnologiyalari  sohasini  rivojlantirish  uchun  shart-sharoitlami 
tubdan  yaxshilash  chora-tadbirlari  to’g’risida”gi  farmonni  qabul  qildi.  Mazkur  Farmon  bilan 
mamlakatimizda  birinchi  marotaba  axborot  texnologiyalari  sohasida  xo’jalik  yurituvchi 
subyektlami,  dasturiy  mahsulotlami  ishlab  chiqaruvchilami  birlashtiradigan  Axborot  texnolo- 
giyalarini ishlab chiqish va joriy qilishni qo’llab-quvvatlash bo’yicha “Mirzo Ulugbek Innovation 
Center”  innovatsiya  markazi  tuzildi.  Innovatsiya  markazi  mamlakatimiz  hududi  doirasida 
eksterritoriallik  prinsipi  asosida  tashkil  qilindi,  ya’ni  AKTsohasidagi  korxonalar  respublikada 
joylashgan hududidan qat’i nazar, Innovatsiya markaz rezidentlari bo’lishi mumkin. Ushbu tamoyil 
mamlakatda AKT mahsulotlarini ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun eng qulay shart- sharoitlami 
yaratishga  xizmat  qilishi  begilab  qo’yildi.  “Quyidagilar  Innovatsiya  markazi  faoliyatining  asosiy 
yo’nalishlari etib belgilansin: 
xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  va  oliy  ta’lim  muassasalarining  axborot  texnologiyalari 
mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  hamda  ichki  va  tashqi  bozorlarda  sotishga  qaratilgan  o’zaro 
hamkorligini  kengaytirish  uchun  zarur  tashkiliy-texnik  va  moliyaviy-iqtisodiy  shart-sharoitlar 
yaratish;  AKT  sohasida  raqobatdosh  loyihalami  ichki  va  tashqi  bozorlarda  sotish  uchun  xorijiy 
investitsiyalami  jalb  etishda  Innovatsiya  markazi  rezidentlariga  ko’maklashish;  oliy  ta’lim 
muassasalari  va  kasb-hunar  kollejlarining  “axborot  texnologiyalari”  mutaxassisligi  bo’yicha 
bitiruvchilarining  ishga  joylashtirilishini  ta’minlashda,  shu  jumladan  iqtidorli  yoshlar  tomonidan 
“start-ap”  loyihalarini  amalga  oshirishda  ulami  qo’llab-quvvatlash  yo’li  bilan  ishtirok  etish;
 
qisqa  muddatli  va  o’rta  muddatli  ixtisoslashtirilgan  kurslami  tashkil  etish,  shu  jumladan, 
chet el mutaxassislarini taklif etish yo’li bilan AKT sohasidagi kadrlar malakasini oshirish va ulami 
qayta  tayyorlashni  tashkil  qilish;  yosh  tadbirkorlar  tomonidan  axborot  texnologiyalari 
mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  sohasidagi  istiqbolli  yo’nalishlar  bo’yicha  innovatsiya  loyihalari 
amalga oshirilishini qo’llab-quvvatlash”. O’zbekistonda qisqa davr ichida axborot-kommuikatsiya 
texnologiyalarining rivojlanishi xalqaro tashkilotlar tomonidan ham e’tirof etilmoqda. 2017-yilning 
noyabr  oyida  Xalqaro  Elektraloqa  ittifoqi  o’zining  “Axborotlashgan  jamiyat  ko’rsatkichlari” 
hisobo’lini e’lon qildi. Unda AKTni rivojlantirish bo’yicha 190 dan ziyod davlatlardagi bu sohadagi 
holatlami  o’rganish  natijalari  e’lon  qilindi:“Xalqaro  Elektraloqa  ittifoqining  2017-yildagi 
hisobotlariga  ko’ra  O’zbekiston  AKTni  rivojlantirish  indeksida  15  o’rin  yuqoriga  ko’tarilib,  192 
mamlakat  orasida  95-o’rinni  egalladi”.  2016-yilda  O’zbekiston  mazkur  reytingda  110-o’rinni 
egallagan edi. 
“Yagona  darcha”  Markazi  va  tadbirkorlarga  xizmatlar.  Tadbirkorlik  tuzilmalariga 
zamonaviy  AKTdan  keng  foydalangan  holda  davlat  xizmatlarini  ko’rsatish  sifati  hamda  ulaxdan 
foydalanish imkoniyatlarini tubdan oshirish va shaffofligini ta’minlash maqsadida 

---

180 
O’zbekistonda  tadbirkorlik  subyektlariga  “yagona  darcha”  tamoyili  bo’yicha  davlat 
xizmatlari  ko’rsatish  yagona  markazlari  (“yagona  darcha”  markazlari)  tashkil  etildi.  O’zbekiston 
Respublikasi  Birinchi  Prezidentining  2015-yil  28-sentabrdagi  PQ-2412-sonli  Qaroriga  muvofiq 
faqat  “yagona  darcha”  markazlari  (YDM)  orqali  ko’rsatiladigan  16  ta  davlat  xizmatlari  Ro’yxati 
tasdiqlangan. Ushbu ro’yxat keyinchalik qo’shimcha davlat xizmatlari bilan toidirib boriladi (Rasm 
10.1).  Hukumat  tomonidan  bir  yil  ichida  “Yagona  darcha”  Markazi  xizmatini  50  taga  yetkazish 
vazifasi qo’yildi. 
“Yagona  darcha”  markazlarining  tashkil  etilishi  mamlakatda  tadbirkorlikni  rivojlanishi, 
uning yo’liga G’ov bo’layotgan - byurokratiya va korrupsiyaga barham berishda muhim ahamiyat 
kasb eta boshladi. Ayniqsa, mazkur markazlaming davlat xizmati ish faoliyatida