Microsoft Word 12 Foydalanilgan adabiyotlar

1. Fuqaro va fuqaroviylik tushunchalarining mazmun-mohiyati va asosiy xususiyatlari 
Fuqaro  -  o’zining  fuqaroligi  huquqiy  jihatdan  e’tirof  etilgan  hainda  muayyan  jamiyat 
(davlat)  a’zosi  bo’lgan  shaxsdir.  Fuqarolik  esa  huquqiy  va  axloqiy  me’yorlarga  ongli  rioya  etish, 
ma’lum  huquqlardan  foydaianish  hamda  muayyan  burchlami  bajarishga  mas’uliik  bilan 
yondashadigan,  o’z  mehnati  va  jamoadagi  faolligi,  ma’naviy  yetukligi  asosida  muayyan  davlatga 
mansublikni anglatadi. 
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 16-moddasida fuqaro (jismoniy shaxs) ” 
tushunchasi  quyidagicha  belgilangan:  Fuqarolar  (jismoniy  shaxslar)  deganda,  O’zbekiston 
Respublikasining  fuqarolari,  boshqa  davlatlaming  fuqarolari,  shuningdek,  fuqaroligi  bo’lmagan 
shaxslar tushuniladi”. 
Fuqaroviylik  ma’lum  dalavlatga  mansublikni  anglash,  davlatga  sodiqlik  hamda 
valanparvarlik  hissi  sifatida  ham  talqin  etilishi  mumkin.  Bunda  davlatni,  konstitutsiya  va 
qonunlami, davlat ramzlarini hurmat qilish, davlat tuzumini va qonun ustuvorligini himoya qilishga 
tayyor turish fazilatlarga ega bo’lgan shaxs nazarda tutiladi. 
O’zbekiston Respublikasida fuqarolik quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 
- yagona fuqarolik, ya’ni ikki va ko’p fuqarolik tan olinmaydi; 
- fuqarolikda tenglik prinsipi mavjud; 
- fuqarolikka ega bo’lish, fuqarolikdan chiqish ixtiyoriylikka asoslanadi; 
- fuqarolikdan majburiy chiqarishga yo’l qo’yilmaydi; 
- O’zbekiston fuqarolari huquqlari, erkinliklari, manfaati mamlakat tashqarisida ham davlat 
tomonidan himoya qilinadi. 
1992-yil  2-iyulda  qabul  qilingan  va  2004-yil  3-dekabrda  tahrir  qilingan  “O’zbekiston 
Respublikasining  fuqaroligi  to’g’risida”gi  qonun  asosida  O’zbekistondagi  fuqarolik  holatlari 
mustahkamlab  qo’yildi.  Shaxs  fuqaro  bo’lsagina,  u  barcha  huquqlardan  to’la  foydalana  oladi  va 
jamiyatni  rivojlanishi,  mamlakatni  xavfsizligini  ta’minlashga  qaratilgan  burchlami  bajaradi. 
Shaxsning  fuqaroligi  uni  dunyoning  qayerida  yashashidan  qat’i  nazar  huquq  va  manfaatlarini 
himoya qilishga asos bo’ladi. Ya’ni fuqarolarni fuqarosizlarga nisbatan himoyalanish imkoniyatlari 
kengroqdir. 
Erkinlik shaxsning o’z ixtiyori bo’yicha yashash, hayot kechirish imkoniyati bo’lib, shaxs 
faqat  qonunlarga  itoat  etishi  zamr.  Mamlakatimizda  har  bir  kishining  erkinligi,  uning  shaxsiy 
daxlsizligi  bilan  ta’minlanadi.  Daxlsizlik  deganda  shaxsning  erkinligini  cheklovchi  hech  qanday 

---

82 
harakatlarga yo’l qo’yilmasligi tushuniladi. Qonunda belgilangan asoslardan tashqari hech kimning 
erkinligi  cheklanishi,  erkinlikka  zarar  yetkazilishi  mumkin  emas.  Qonun  tegishli  hollarda 
kishilaming erkinligini cheklashga yo’l qo’yadi, xolos. Ya’ni ular jinoiy harakatlari sodir etsa yoki 
shunday harakat sodir etishda gumon qilinsa, shaxsni jamiyatdan ajratishga zamrat tug’iladi. 
O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  24-42-moddalarida  fuqarolarning  asosiy 
huquq va erkinliklarini himoya qilish uchta yo’nalishda amalga oshiriladi: 
Shaxsiy  huquq  va  erkinliklar:  yashash  huquqi;  shaxsiy  daxlsizlik  huquqlari;  aybsizlik 
prezumpsiyasi;  turar-joy  daxlsizligi;  erkin  ko’chish.  huquqi;  fikrlash,  so’z  va  e’tiqod  erkinligi; 
huquq va manfaatlariga dahldor hujjatlar bilan tanishib chiqish huquqi; vijdon erkinligi. 
Siyosiy  huquqlar:  jamiyat  va  davlat  ishlarini  boshqarishda  bevosita  hamda  o’z  vakillari 
orqali  ishtirok  etish  huquqi;  mitinglar,  yig’ilishlar  va  namoyishlar  o’tkazish  huquqi;  jamoat 
birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqi; murojaat qilish huquqi. 
Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar: mulkdor bo’lish huquqi; mehnat qilish, erkin kasb tanlash, 
adolatli  mehnat  sharoitlarida  ishlash  va  ishsizlikdan  himoyalanish  huquqi;  dam  olish  huquqi; 
ijtimoiy ta’minot huquqi; malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqi; bilim olish huquqi; ilmiy 
va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi. 
Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari ustuvor huquq hisoblanadi va bu dalil uning 
O’zbekiston Respublikasi ‘ Konstitutsiyasida birinchi o’rinda berilganligida ham ko’rinadi. Shaxsiy 
huquqlar va erkinliklar fuqarolarning hayoti, sogMigi, e’tiqodi bilan bog’liqdir. Shaxsiy huquq va 
erkinliklar insonni shaxs sifatida namoyon etuvchi imkoniyatdir. Siyosiy huquqlar fuqarolik bilan 
bog’liq bo’lib, u tegishli davlatning fuqarolariga davlat va jamiyat ishlarini boshqarish imkoniyatini 
beradi. Siyosiy huquqlarga faqat mamlakat fuqarosi ega bo’lishi mumkin. Siyosiy huquqlar orqali 
fuqarolar,  tegishli  davlat  organlarini  tuzish,  ularning  ishida  ishtirok  etish,  davlat  organlari  va 
mansabdorlar  faoliyatini  nazorat  qilish,  qonunlar  yaratilishida  ishtirok  etish,  siyosat  va  davlat 
faoliyati haqida o’z fikrlarini bildirish imkoniyatiga ega bo’ladi. 
Fuqarolarning  mulkka  egalik  qilish,  mehnat  qilish,  dam  olish,  nafaqa  olish,  tibbiy 
xizmatdan foydalanish, bilim olish, ilmiyj’va texnikaviy yutuqlardan foydalanish kabilarga bo’lgan 
huquqlari  “Iqtisodiy  va  ijtimoiy  huquqlar”  deb  belgilangan.  Bu  huquqlar  davlat  tomonidan 
o’rnatilib,  davlatning  iqtisodiy  qudratining  oshib  borishi,  imkoniyatlarining  ko’payishi  natijasida 
kengayib boradi. 
O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  19-moddasiga  muvofiq  fuqarolarning 
Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud 
qarorisiz mahrum etishga yoki ulami cheklab qo’yishga hech kim haqli emas. Fuqarolar o’z huquq 
va erkinliklari oshkora buzilganda (agar fuqaro shunday xulosaga kelgan taqdirda) , ularning huquq 
va  erkinlari  amalga  oshishiga  to’sqinlik  qiluvchi  holatlar  mavjud  bo’lsa,  fuqarolar  zimmasiga 
qonunlarda ko’zda tutilmagan vazifalar yuklansa, sudga murojaat etishga haqlidir. 
Mamlakat  qonunlarida  fuqarolarning  burchlari  o’rnatilib,  ular  fuqarolarning  huquqlarini 
buzilmasligi, davlat manfaatlariga ziyon yetmasligi nuqtayi nazaridan belgilanadi. Konstitutsiyada 
belgilab qo’yilgan har qanday burch fuqarolar uchun bajarilishi shart bo’lgan majburiyatdir. 
Demak,  bu  birinchidan,  har  bir  fuqaro  nafaqat  Konstitutsiyaga,  balki  barcha  qonunlarga 
rioya  etishga  majburdir.  Bu  qonuniylik  prinsipini  mazmun  va  mohiyatiga  mos  kelib,  ana  shu 
prinsipni  amalga  oshishini  ta’minlashni  nazarda  tutadi.  Ikkinchidan,  har  bir  fuqaro  boshqa 
kishilaming huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdir. 
Fuqarolarning  shaxsiy  huquqlarini  belgilovchi  Konstitutsiya  normalarida  har  kimga  o’z 
sha’ni  va  obro’siga  qilingan  tajovuzlardan,  shaxsiy  hayotiga  aralashishdan  himoyalanish  huquqi 
berilgan  bo’lsa  (Konstitutsiyaning  27-moddasi)  ,  Konstitutsiyaning  48-moddasiga  asosan  boshqa 
kishilaming  huquqlari  va  erkinliklari,  sha’ni  va  qadr-  qimmatini  hurmat  qilishga  faqat  davlat 

---

83 
organlari,  mansabdor  shaxslar,  jamoat  birlashmalarigina  majbur  bo’lmasdan,  har  bir  fuqaro  ham 
majbur ekanligi ko’rsatilgan. 
Konstitutsiyaning bu moddalarida huquqiy jihatdan mustahkamlab qo’yilgan fuqarolarning 
burchlarini, ularning jamiyat va davlatning rivojlanishi asoslaridan hisoblanuvchi Konstitutsiya va 
qonunlarga to’la va og’ishmay amal qilish zarurligini, shu asosda ijtimoiy hayotni rivojlantirishni 
ta’minlashni  nazarda  tutadi.  Konstitutsiya  va  qonunlarga  rioya  qilmaslik  xavfsizlikka,  fuqarolar 
manfaatiga,  davlat  boshqaruviga  umuman  Konstitutsiyaviy  tuzumga  jiddiy  zarar  yetkazishi 
mumkin. 
Fuqaro fuqaroligi huquqiy jihatdan e’tirof etilgan hamda muayyan jamiyat (davlat) a’zosi 
bo’lgan  shaxsdir.  Fuqarolik  esa  huquqiy  va  axloqiy  me’yorlarga  ongli  rioya  etish,  ma’lum 
huquqlardan foydalanish hamda burchlami bajarishga mas’ullik bilan yondoshuv, mehnat jarayoni 
va jamoadagi faollik, ma’naviy yetuklik asosida muayyan davlatga mansublik demakdir. 
Fuqarolik  jamiyati  fuqaroviy  ong  va  faollik  yuksak  bo’lgan  sharoitda  barpo  etilishi 
mumkin.  Fuqaroviylik  mamlakatning  turli  rivojlanish  bosqichlarida,  shuningdek,  jamiyatning  bir 
bosqichdan  ikkinchi  bosqichga  o’tish  davrida  yaqqol  namoyon  bo’ladi.  Hozirgi  davrda  ijtimoiy-
siyosiy  o’zgarishlami  o’z  boshidan  kechirayotgan,  ya’ni  fuqarolik  jamiyati  barpo  etayotgan  turli 
mamlakatlarda  fuqaroviylikning  namoyon  bo’lishi  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Fuqaroviy 
faollikning  mohiyatini  anglash  uchun,  avvalo,  fuqaroviylikning  mazmun-  mohiyatini  tushunish 
talab etiladi. 
Turli  ilmiy  manbalarda  qayd  etilishicha,  o’z  vatani  taraqqiyoti  uchun  har  qanday  yo’1 
bilan,  xususan,  o’zining  jismoniy  yoki  ma’naviy  mehnati  bilan  jamiyatga  xizmat  qiladigan  inson 
haqiqiy fuqaro sifatida e’tirof etiladi. Bu kabi qarashlar biroz falsafiy ahamiyat kasb etayotgandek 
tuyulsa-da, aslida, fuqarolik jamiyati barpo etishda aynan fuqaroning faolligi muhim omil sifatida 
ahamiyat kasb etadi. 
Fuqaroviylik dastlabki qarashda huquqshunoslikka oid atamadek tuyuladi. Aslini olganda, 
bu hodisaning falsafiy, huquqiy, sotsiologik va siyosiy mohiyatlari mavjuddir. 
Fuqaroviylik  bir  davlatga  mansublikni  anglash,  davlatga  sodiqlik  hamda  vatanparvarlik 
hisi sifatida talqin etilishi mumkin. Bunda davlatni, Konstitutsiyani, davlat ramzlarini hurmat qilish, 
davlat tuzumini va qonun ustuvorligini himoya qilishga tayyorlik nazarda tutiladi. Fuqaroviylikni 
insonga huquqiy, ijtimoiy, ma’naviy va siyosiy jihatdan layoqatli ekanligini his etishni ta’minlovchi 
va jamlovchi tushuncha sifatida ham talqin etish mumkin. 
Fuqaroviylikni insonga huquqiy, ijtimoiy, ma’naviy va siyosiy jihatdan o’zining layoqatli 
ekanligini his etishni o’zida sezadigan shaxsning belgilari sifatidagi tushuncha sifatida ham talqin 
etish  mumkin.  V.Dalning  lug’atida  qayd  etilishicha,  “fuqaroviylik  fuqarolik  jamiyatini  qaror 
toptirish uchun jamiyatning ongi va bilimi darajasini i foda etadigan holatdir”. 
Ko’rinib turibdiki, fuqaroviylik nafaqat insonning huquqiy maqomi, halki uning bilimi va 
jamiyatning va o ‘zining holatini anglashi, turli ijtimoiy me ‘yorlardan xabardorligi va ularga rioya 
qilish bilan bog’liqdir. Bunda fuqarolar tomonidan jamiyat taraqqiyoti yo’lida amalga oshiriladigan 
o’zaro birdamlik, o’zaro hamkorlik singari ixtiyoriy faoliyatda ishtirok etish ham nazarda tutiladi. 
Bunday  holatda  fuqaroviylikda  huquqqa  nisbatan  ma’naviyatning  ustuvorligi  namoyon  bo’ladi. 
Aslida,  an’anaviy  jamiyatlarda  fuqaroviylik  huquqiy  mazmunda  emas,  balki  ko’proq  ma’naviy-
axloqiy ko’rinishda namoyon bo’lishi o’z isbolini topgan. 
Sho’rolar  tuzumi  davrida  fuqaroviylik  vatanga  sadoqat  va  vatanparvarlik  sifatida  talqin 
etilsa-da,  u  asosan  mafkuralashgan  ko’rinishda  namoyon  bo’ldi.  Ko’pchilik  hollarda  fuqaroviylik 
vatanparvarlik  bilan  aralashib  ketishi  kuzatilgan.  Aslida  esa  vatanparvarlik  fuqaroviylikning  bir 
ko’rinishidir,  xolos.  Fuqarolik  jamiyati  fuqarolarning  oddiygina  yig’indisi  bo’lmagani  singari 
fuqaroviylik  ham  faqat  individuallik  ahamiyatiga  ega  bo’lgan  hodisa  emas.  Fuqaroviylik  bir 
mamlakat  hududida  yashovchi  fuqarolarning  o’z  vatanlariga  sodiqligi,  qonunlami  hurmat  qilishi, 

---

84 
ularga  so’zsiz  bo’ysunishi,  shuningdek,  vatannni  himoya  qilish  va  umummilliy  ahamiyatga  ega 
bo’lgan  masalalarda  o’z  faolligini  namoyon  qilishni  nazarda  tutadi.  Fuqaroviylikka  nisbatan  turli 
fikrlami umumlashtirsak, u holda unga nisbatan quyidagicha ta’rifhi qoilash mumkin: 
“Fuqaroviylik,  bir  tarafdan,  jamiyatda  shaxsning  oliy  darajada  mustaqilligini  anglatsa, 
ikkinchi tarafdan, kishilaming jamiyat hayotidagi ishtirokida namoyon bo’ladigan yuqori darajadagi 
o’zaro  birdamlikni  nazarda  tutuvchi  qarashlar  majmuyini  ifoda  etadi  Quyidagilar  fuqaroviylikni 
ifoda etuvchi muhim jihatlardir:  
-fuqaroning o’z haq-huquqlarini anglab yetishi va uni amaliyotda qo’llay olish ko’nikmasi; 
-boshqa fuqarolarning haq-huquqlarini e’tirof etishi va hurmat qilishi; 
-fuqaroning o’z xatti-harakati uchun shaxsiy mas’ul ekanligi; -shaxsning davlat va jamiyat 
oldida o’zining huquqiy va axloqiy jihatlardan mas’uiligini anglash; 
-fuqarolarning bir-birlari bilan o’zaro tengligi; 
-yuksak  ma’naviy-axloqiy  mezonlarga  asoslangan  holda  ijtimoiy  voqeliklarga  nisbatan 
obyektiv va tanqidiy yondashuvlarga ega ekanligi; 
-hokimiyat  organlari,  boshqa  fuqarolar  va  jamoat  birlashmalari  bilan  ijobiy  muloqo’l 
yuritish va hamkorlik qobiliyati; 
-bir mamlakat, jamiyat va davlatga, shuningdek, unga tegishli bo’lgan huquqiy, madaniy 
va tilni o’zida namoyon qilgan, o’zini o’zi anglab qobiliyatini egallagan shaxs. 
Fuqaroviylikni  shaxsning  faolligi  darajasi  nuqtayi  nazaridan  shartli  ravishda  quyidagi 
darajalarga ham ajratib ko’rsatish mumkin: 
-fuqaro  mas’uliyatli,  ongli  va  vijdonli  bo’lsa,  uni  dastlabki  pog’onada,  ya’ni  fuqaroviy 
xususiyatlarga ega bo’lgan shaxslar qatorida baholash mumkin; 
-agar  fuqaroda  atrofda  bo’layotgan  voqea-hodisalarga  nisbatan  maium  bir  munosabat 
bildira  olish  qobiliyati  shakllangan  bo’lsa,  uni  o’z  fuqaroviy  nuqtayi  nazariga  ega  bo’lgan  shaxs 
sifatida e’tirof etish mumkin; 
-agar  fuqaro  o’z  haq-huquqlari  va  burchi,  ulardan  amalda  foydalanish  yoki  bajarish 
ko’nikmalarini egallagan bo’lsa, uni faol fuqaro sirasiga qo’shish mumkin. 
Fuqaroviylikning  tugal  yoki  to’kis  ekanligini  quyidagi  mezonlar  vositasida  talqin  qilish 
mumkin: 
1. Agar fuqaroviy pozitsiya hali shakllanmagan, fuqaroviy xususiyatlar, o’z haq-huquqlari 
uchun  kurashish  istagi  toiiq  namoyon  boimasa,  u  fuqaroviylikning  eng  quyi  darajasida  turgan 
bo’ladi. 
2.  Fuqaro  o’z  haq-huquqlari  uchun  kurashishga  moyil  bo’lsa,  u  haqda  o’z  bilim  va 
qobiliyatini  namoyon  qilishga  tayyor  bo’lsa,  bunda  u  fuqaroviylikning  o’rta  darajasini  egallagan 
bo’ladi. 
3. Agar shaxsda fuqaroviy xususiyatlar hamda faol fuqarolik pozitsiyasi to’liq shakllangan, 
o’z haq-huquqlari uchun amaliy harakatga kirish ishtiyoqi  yaqqol namoyon bo’layotgan bo’lsa, u 
holda uni yuqori darajada fuqaroviylik namoyon qilayotgan shaxs sifatida talqin etish mumkin. 
Shaxslaming  fuqaroviylik  sifatlari  jamiyat  a’zolarini  safarbar  etish  va  yo’naltirishda 
muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Fuqaroviylik  shaxsning  o’z  tevarak  atrofida  bo’layotgan  voqea-
hodisalarga  nisbatan  faol  munosabatini,  fuqarolik  jamiyatini  shakllantirish  va  rivojlantirishdagi 
ishtirokini anglatadi. Shuningdek, fuqaroviylik jamiyat oldida maium bir inaqsadning shakllanishi 
uchun  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Albatta,  jamiyatda  fuqaroviylikning  rivojlanishi  uchun 
tegishli  ma’naviy,  ijtimoiy  va  tarbiyaviy  chora-tadbirlar  ko’rish,  uning  rivojlanishi  uehun  qulay 
ijtimoiy muhit yaratish ham muhim ahamiyatga egadir. 
Fuqaroviylik shaxsning siyosiy jihatdan komillikka erishishi bilan iizviy ravishda bog’liq 
bo’lib,  komillik  darajasiga  yetgan  shaxs  siyosiy  jarayonlar  va  hodisalarga  qiziqish  bilan  qaraydi, 
ro’y  berayotgan  voqclikni  mustaqil  ravishda  tahlil  qilish  qobiliyatiga  ega  bo’ladi.  Aynan  unn 

---

85 
sluinday qobiliyatga ega bo’lgan fuqaro kezi kelganda o’z vatani im|diri uchun befarq bo’lmaydi, 
vatan  uchun  o’zining  fidoyiligini  namoyon  qiladi.  Vatanparvarlik  ruhiyatini  o’zida  o’zlashtirgan, 
mas’uliyat  hissiga  ega  bo’lgan,  siyosiy  madaniyati  yuksak  va  o’zining  siyosiy  ongini  boyitib 
boradigan jamiyat a’zosini haqiqiy fuqaroviylikka cgu bo’lgan shaxs sifatida baholash mumkin.