|
Aristotel (mil. av. 384—322-yy.) tomonidan amalga oshirildi. Ustozi kabi Aristotel ham eng
mukammal jamiyat g’oyasini ishlab chiqishga o’z diqqat-e’tiborini qaratdi. Biroq uning qarashidagi
fuqarolik jamiyati g’oyalari tarkibi ancha o’zgacha nazariy jihatlardan tashkil topadi. Uni ko’proq
ijtimoiy transformatsiyalashuv emas, balki ko’proq davlat tuzilmasidagi (siyosiy) o’zgarishlar
qiziqtiradi. Shu bilan birga, Aristotel o’zining nazariy ishlanmalarida Platonga xos bo’lgan davlat
52
haqidagi mavhum g’oyalarga tayanishni emas, balki voqe’likda mavjud bo’lgan turli boshqaruv
usulllarini solishtirish, ulami qiyosiy tahlil qilishga kirishadi. Natijada, uning davlat va jamiyatga
taalluqli qarashlari oldingi mutafakkirlar qarashlaridan aniqroq va ravshanroq bo’lganligi ko’zga
tashlanadi.
Platondan farqli o’laroq, Aristotel jamiyatdagi fuqarolarning xususiy mulkka egalik
qilishini e’tirof etadi. Chunki mulkka egalik inson tabiatiga xos xususiyat bo’lib, u odamlar
o’rtasidagi o’zaro munosabatlarining o’zagini tashkil etadi. Aristotel mulk huquqining fuqarolar
farovonligi, davlat va uning boshqaruvining xavfsiz kechishi, qonunchilik hokimiyati faoliyatida
fuqarolarning ishtiroki, lavozimlarni egallash jarayonlari va o’z vazifalarini bajarishlari, ularning
sud organlari ishidagi rolini atroflicha sinchiklab o’rgandi. Huquqni Aristotel adolat mezoni deb
hisobladi va unga ijtimoiy munosabatlarini tartibga soluvchi hamda ayni vaqtda ulami muhofaza
qiluvchi institut sifatida qaradi. Aristotel fikricha, siyosiy boshqaruv - bu odamlaming emas, balki
qonunlaming boshqaruvidir: hattoki eng yaxshi hukmdorlar ham tuyg’ular va hissiyotga
beriluvchan bo’ladi, qonun esa “oqilona tafakkur”dir.
Qadimgi Rim mutafakkiri Mark Tuliy Sitseron (mil. av. 106-43- yy.) ham jamiyat va
davlat (respublika) ni bir-biridan ajratmaydi, ulami birgalikda tahlil etadi. U davlatni umumiy
manfaatlar bilan o’zaro bir- birlariga bogiangan odamlar majmuyi sifatida tasavvur qiladi, davlat
xalqning umumiy mulki hisoblanadi. Davlat odamlar birgalikda yashashga tabiiy ehtiyoj sezgani
tufayli paydo bo’ladi. Uning fikricha, davlatning vazifasi mulkni muhofaza qilishdan iboratdir.
Davlat ayni shu maqsadda tashkil etiladi. Sitseron fikricha, uchta boshqaruv shakli (monarxiya,
aristokratiya va demokratiya) unsurlarini o’zida mujassamlashtirgan aralash davlat eng ideal
davlatdir. Faqat shunday davlatdu har bir jamiyat a’zosining manfaatlarini qondirish va u davlatni
boshqarishda shaxsan ishtirok etishi ta’minlanadi. “Davlatning mustahkamligi va fuqarolarning
huquqiy tengligi” bunday davlat tuzumining muhim fazilati deb hisoblaydi. Sitseronning “Davlat
haqida” va “Qonunlar haqida” asarlari davlat va huquq muammolariga bag’ishlandi. Davlat Sitseron
talqinida qadimgi yunon mutafakkirlarining konsepsiyalaridagi kabi cdavlatning barcha erkin
a’zolarining umummanfaati ifodasi sifatidagina emas, balki bu a’zolarning o’zaro bir-birlari bilan
kelishilgan huquqiy munosabatlari majmuyi, muayyan huquqiy tuzilma, “umumiy huquqiy tartibot”
sifatida namoyon bo’ladi.
Sitseron davlat tushunchasiga birinchilardan bo’lib huquqiy tus beradi, bu ta’limot
keyinchalik juda ko’p mutafakkirlar, shu jumladan, “huquqiy davlat” g’oyasini hozirgi davrdagi
tarafdorlari tomonidan ham e’tirof etildi. Sitsiron konsepsiyasiga binoan, “fuqarolik jamiyati”
g’oyasi klassik ahamiyat kasb etdi, shu bilan birga, u o’z navbatida yangi davrda shakllangan
nazariy qarashlarga asos bo’ldi. Ko’pchlik ekspertlarning fikricha, aynan Sitseronning ijtimoiy-
siyosiy ta’limotida “Fuqarolik jamiyati” o’zining tushuncha sifatidagi asoslariga ega bo’ldi.
Fuqarolik jamiyatini unsurlariga doir g’oyalar Markaziy Osiyo mutafakkirlari ijodida ham
chuqur o’rganildi. Darhaqiqat, Markaziy Osiyo uyg’onish davri IX-XV asrlarda davlatni boshqarish
va adolatli jamiyat qurish, davlat rahbari va xizmatchilarining faoliyat darajalari tasniflari, ijtimoiy
mas’uliyati mezonlarining nazariy jihatlari haqidagi g’oyalar Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy,
Yusuf Xos Hojib, Nizomulmulk, Amir Temur, Alisher Navoiy va boshqalar ijodida keng tahlil
qilingan.
Xususan, Abu Nasr al-Forobiyning (870-950-yy.) “Fozil odamlar shahri” va “Davlat
arbobining aforizmlari” asarlarida sharqona siyosiy-huquqiy va ijtimoiy fikr tarixining muhim
jihatlari - ijtimoiy tizim, siyosat, davlat va hukumat haqidagi nazariyalar rivojlantirildi. Forobiy
fikricha, adolatli jamiyat qurish uchun uni mudofaa qilish va oqilona boshqarish usulini bilish,
odamlarga yovuzlikdan saqlanish va ezgulikka intilish yoTlarini ko’rsatish lozim. U davlat
rahbarining boshqaruv mahorati tufayli umumiy baxtga erishish yo’li topiladi deb hisoblaydi.
Adolatli davlatni ma’rifatli hukmdor boshqarishi, u ma’naviyatli va adolat yetakchisi bo’lishi, o’z
53
fazilatlari bilan o’ziga qo’yilgan barcha talablarga javob berishi lozim. Bu borada Forobiy
Fuqarolarning o’zlaridan saylangan rahbar yoki boshliqlar hokimi mutloq bo’lmaydi. Ular odamlar
ichidan ko’tarilgan, sinalgan, eng oliy janob, rahbarlikka loyiq kishilar bo’ladilar. Shuning uchun
bunday rahbarlar o’z saylovchilarini to’la ozodlikka chiqaradilar, ulami tashqi dushmandan
muhofaza qiladilar”, deb davlat hokimiyatini jamiyatga bog’liq holda tahlil etadi, boshqaruv bilan
bog’liq axloqiy va madaniy qadriyatlami tizimlashtiradi.
Sharq Uyg’onish davrining allomasi Abu Rayhon Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar”, “Hindiston” va boshqa asarlarida adolatli jamiyat va uning amal qilishi asoslarini
shakllantirish haqidagi g’oyalami ilgari surdi. Uning fikricha, jamiyatning paydo bo’lishiga
odamlaming o’zaro hamkorligi, birga yashashga ehtiyoji va intilishlari sabab bo’ladi. Adolatli
jamiyatni qurish axloqiy qadriyatlarga tayanishi va shu asosda rivojlantirilishi lozim. Davlat
rahbarining asosiy vazifasi aholining turli qatlamlari, kuchlilar va kuchsizlar o’rtasidagi siyosiy
hamda huquqiy adolat mezonlarini o’matishdadir. Uning fikricha, bu holatga ideal ijtimoiy
tuzilmani qurish orqali erishiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
