Microsoft Word 12 Foydalanilgan adabiyotlar

1. Saylov tushunchasi, mohiyati va tiplari 
Jamiyat a’zolari tomonidan davlat hokimiyatini shakllantirish maqsadlarida o’lkaziladigan 
saylovlar faqat demokratiyaning belgisi yoki ko’rinishi bo’lmasdan, shu bilan birga, uning zaruriy 
yashash sharti hamdir. BMT Bosh Assambleyasining 1948-yil 10-dekabrida qabul qilingan "Inson 
huquqlarining  umumjahon  Deklaratsiyasi”ning  21-  moddasida  demokratik  prinsiplar  asosidagi 
saylovlaming  inson  huquqi  sifatidagi  o’rni  quyidagicha  ta’riflanadi:  “Har  bir  inson  bevosita  yoki 
erkin saylangan vakillari orqali o’z mamlakati boshqaruv ishida qatnashish huquqiga egadir. Xalq 
irodasi hukumat hokimiyatining asosi bo’lishi kerak; bu iroda yashirin ovoz berish yoki ovoz berish 
erkinligini ta’minlovchi boshqa shunga teng ahamiyatga ega bo’lgan umumiy va teng saylov huquqi 
asosida ifodalanishi lozim”. 
BMT vn boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan xalqaro saylov standartlari 
bir qator xalqaro hujjatlarda o’z ifodasini topdi. Ular asosan quyidagilardan iboratdir: 
1.Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (BMT Bosh Assanibleyasi totnonidan 1948-
yil 10-dekabrda qabul qilingan) ; 
2.  1950-yildagi  Inson  huquqlari  va  asosiy  erkinliklarini  himoya  qilish  to’g’risidagi 
Yevropa konvensiyasi (unga 1-bayonnoma ilova qilinadi) ; 
3. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt (BMT, 1966-yil 16-dekabr). 
4.  Yevropada  Xavfsizlik  va  Hamkorlik  Tashkilotining  (YXHT)  insoniylik  mezonlari 
bo’yicha konferensiyasi Kopengagen Kengashining hujjati (Kopengagen, 1990-yil 29-iyun). 
5.  1994-yilda  qabul  qilingan  “Erkin  va  adolatli  saylovlar  mezonlari  to’g’risida”gi  Parij 
deklaratsiyasi. 
BMT tomonidan saylov standartlariga yangi xalqaro me’yoriy norma 2005-yil 27-oktabrda 
kiritildi.  U  BMTning  “Saylovlari  xalqaro  kuzatish  prinsiplari  Deklaratsiyasi”  deyiladi.  Mazkur 
Deklaratsiyada  haqiy  demokratik  saylovlar  -  bu  mamlakat  aholisining  suveren  huquqlarining 
ifodasi, hukumat vakolatlari va qonuniyligining asosi bo’lmish erkin xohish-irodasining bildirilishi 
degan  qoida  bilan  mustahkamlab  qo’yildi.  YXHTning  saylov  prinsiplari  eng  muhim  yettita: 
universallik,  tenglik,  erkiniik,  adoiatlilik,  yashirinlik,  shaffoflik  va  hisobot  berish  so’zlarida  o’z 
ifodasini  topgan.  Bu  har  bir  ovoz  hisobga  olinishini  va  har  bir  fuqaro  davlat  hokimiyatining 
vakolatli organlarini shakllantirishga ko’maklashishi mumkinligini anglatadi. 
YXHTning  Kopengagen  hujjatida  ko’zda  tutilgan  majburiyatlar  1990-yilda  Parij 
xartiyasiga muvofiq tashkil etilgan va dastavval YXHTning “Erkin saylovlar bo’yicha byuro” deb 
ataladigan  Demokratik  institutlar  va  inson  huquqlari  bo’yicha  byurosi  (DIIHB)  uchun  saylovlar 
bilan bog’liq ishlar bo’yicha qo’llanma hisoblanadi. DIIHB o’z faoliyatini 1991-yilning may oyida 
boshladi  va  YXHTga  a’zo  davlatlarga  yordam  ko’rsatish  bo’yicha  YXHTning  asosiy  instituti 
hisoblanadi.  U,  jumladan,  “inson  huquqlari  va  asosiy  erkinliklarining  to’la  hurmat  qilinishini 

---

106 
ta’minlash,  qonuniylik  asosida  ish  ko’rish,  demokratiya  prinsiplarini  hayotga  joriy  etish  va 
demokratik institutlami tashkil etish, mustahkamlash va himoya qilish, shuningdek, butun jamiyat 
ko’lamida murosaga kelish prinsiplarini rivojlantirish”ga da’vat etilgan. 
DIIHB  -  Yevropada  saylovlami  kuzatish  sohasida  yetakchi  institutdir.  U  YXHT 
mintaqasida  o’tkaziladigan  saylovlami  muvofiqlashtiradi  hamda  ularning  milliy  qonunchilikka  va 
xalqaro  standartlarga  muvofiqligini  baholash  uchun  har  yili  minglab  kuzatuvchilardan  iborat 
guruhlarni  tashkil  etadi.  DIIHB  saylov  jarayonining  barcha  bosqichlari  monitoringi  uslubiyatini 
ishlab  chiqqan.  DIIHB  o’z-o’ziga  ko’maklashish  loyihalari  vositasida  YXHTga  a’zo  davlatlarga 
ularning saylov tizimlarini yaxshilashda yordam ko’rsatadi. 
Saylovlar  tizimi  -  huquqiy  me’yorlarda  mustahkamlab  qo’yilgan,  shuningdek,  davlat  va 
jamiyat  institutlari  faoliyatlari  tajribasida  shakllangan  vakillik  organlari  yoki  ayrim  rahbarlik 
vakilini saylashni o’tkazish va tashkil etishga doir tartibotdir. Saylovlar tizimi - siyosiy tizimning 
tarkibiy  qismidir.  Shu  bilan  birga,  saylovlar  tizimining  o’zi  ham  boshqa  tizimlar  kabi  tizilmaviy 
qismlarga bo’linadi: ularning ichida ikkitasi alohida ajralib turadi: birinchisi, fuqarolarning saylov 
huquqi  -  nazariy-huquqiy  komponent;  ikkinchisi  esa  saylov  jarayonlari  -  amaliy-  tashkiliy 
komponentdir. 
Fuqarolarning  saylov  huquqi  ularning  saylovlardagi  ishtirokini,  saylovchilar  va 
saylanuvchi  organlar  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlarini  muvofiqlashtiruvchi,  shuningdek, 
keyinchalik  saylovchilar  ishonchini  oqlamagan  vakillarni  chaqirib  oluvchi  tartibotlaming  huquqiy 
me’yorlari  majmuasidir.  Fuqarolarning  saylov  huquqi  tushunchasi  fuqarolarning  suylovlarda 
ishtirok  etish  huquqi  sifatida  torroq  ma’noda  -  saylovchi  sifatida  (faol  saylov  huquqi)  yoki 
saylanuvchi sifatida (passiv saylov huquqi) qo’llaniladi. 
Jamiyatt  a’zolarining  davlat  hokimiyati  organlariga  bo’lgan  saylovlardagi  keng  ishtiroki 
demokratik  siyosiy  jarayonning  tarkibiy  qismidir.  Demokratik  saylovlar  davlat  va  jamiyatni  va 
ularning takomillashgan modellarini shakllantirish maqsadlaridagi tarixiy rivojlanishning ziddiyatli 
izlanishlari  natijasi  o’laroq  paydo  bo’lgan  institdir.  XX  asrga  kelib  davlat  hokimiyati  organlarini 
shakllantirish bilan bog’liq bo’lgan demokratik saylovlar jahondagi aksariyat mamlakatlat siyosiy 
hayotidagi  tabiiy  bir  jarayonga  aylandi.  Shu  bilan  birga,  har  qunday  saylovlarni  ham  demokratik 
qadriyatlar  qatoriga  kirilish  ham  qiyin  masaladir.  Saylovlami  davlat  va  fuqarolik  jamiyati  o’zaro 
muvozanatidagi holatlaridan kelib chiqib bir necha turlarga bo’lish mumkin. 
Umume’tirof  etilgan  xalqaro  demokratik  tamoyillardan  biri  quydagicha  ifodalanadi: 
“Demokratik  idora  etish  erkin  va  adolatli  saylovlar  davomida  muttasil  ifodalanib  boradigan  xalq 
irodasiga  asoslnadi.  Turli  mamlakatlarda  huquqiy  davlat  va  fuqarolik  jamiyatining  rivojlanish 
darajasini  saylov  huquqi  prinsiplariga  muvofiq  ravishda,  ya’ni  ularda  o’tkazilgan  saylov  tizimini 
ifoda etuvchi saylovlarini tasniflash asosida belgilash mumkin. Saylovlarga doir quyidagi bir-biriga 
qarama-qarshi  bo’lingan  juftlik  asosida  qabul  qilingan  tushunchalar  u  yoki  bu  mamlakatning 
demokratik rivojlanish darajasini aniqlashga  yordam beradi. Unga muvofiq saylovlar quyidagicha 
o’tkazilishi mumkin: umumiy - chegaralangan (senzli) ; teng - noteng; to’g’ri - bilvosita; yashirin - 
ochiq  ovoz  berish.  Bu  saylovlar  tasniflangan  har  bir  juftlikning  chap  tomonidagi  tushunchalarga 
amal qilgan mamlakatlarda demokratik qadriyatlar asosidagi saylovlar o’tkazilishini bildiradi. 
Fuqarolik  jamiyati  davlat  hokimiyatiga  bo’ysundirilgan  mamlakatlarda  avtoritar  rejimga 
xos saylovlar amal qiladi. Deputatlar tarkibi va saylovoldi dasturlar mazmuniga doir barcha asosiy 
qarorlar  oldindan  mamlakat  siyosiy  rahbariyati  xohishiga  mos  ravishda  shakllanadi.  Bu  kabi 
saylovlarda  deputatlar  nomzodlari  oshkor  etilmaydi,  ularning  shaxsi  va  dasturlari  to’g’risida 
saylovchilar yaxshi tasavvurga ega bo’lmaydi. Deputatlikka nomzodlar saylovchilar vakili sifatida 
emas, balki idora etuvchi partiyaviy-davlat vakillari sifatida namoyon bo’ladilar. 
Totalitar siyosiy tizim mafkuraviy niqoblar ostida o’zining haqiqiy mazmunini turli usullar 
bilan  niqoblab,  “xalq  irodasini”,  shuningdek,  “oliy  darajadagi  demokratiyaga  mansub  ekanligini” 

---

107 
ifodalashga da’vogarlik qiladi. Bu siyosiy tizim demokratiyaning nomuqobil shaklidan foydalanib, 
umumxalq qo’llab-quvvatlashi ko’rinishini shakllantirishga intiladi. 
Saylovlaming  ikkinchi  turi  davlat  bilan  fuqarolik  jamiyati  o’rtasidagi  o’zaro  muvozanat 
beqaror bo’lgan mamlakatlar uchun xosdir. Bu kabi mamlakatlarda saylovlar demokratik rejimlar 
chuqur  ildiz  otmagan,  davlat  yetakchilarining  demokratik  intilishlari  antidemokratik  kuchlar 
qarshiligiga  uchraydigan  mamlakatlarda  uchrab  turadi.  Bu  kabi  mamlakatlarda,  ko’pincha,  xalq 
tomonidan  saylangan  hokimiyatning  vakillik  organlari  turli  kuchlar  va  bosimlar  ostida  o’zining 
yashash qobiliyatini yo’qo’ladi. 
Jamiyatning  avtoritarizmdan  demokratiyaga  o’tish  muammolari  quyidagi  ikki 
muammo’lari  tenglamani  echish  bilan  bog’liqdir:  aholi  qo’llab-quvvatlashini  yo’qolish  sharoitida 
oldingi  rejimdan  o’tish  davrini  bosqichma-bosqichlik  asosida  amalga  oshirish.  Bu  murakkab 
vazifani  hal  etish  o’tish  davri  qator  bosqichlarini  siyosiy  texnologiyalar,  jumladan,  takrorlanib 
turuvchi  saylov  jarayonlari  vositasida  qulaylashtirishni  talab  etadi.  Demokratiyaga  bosqichma-
bosqich o’tish quyidagi turli darajalardagi davlat hokimiyati organlariga saylovlar bilan bog’liqdir: 
o’zini o’zi boshqarishning mahalliy tizilmalarini saylash; mintaqaviy darajalarda siyosiy partiyalar 
va  harakatlami  shakllantirish  va  ularning  rahbar  organlarini  saylash  yo’li  bilan  saylov  oldi 
kurashlari uchun siyosiy kengliklami shakllantirish; ijro hokimiyati rahbarlarini saylash; 
Ko’rinib turibdiki, fuqarolik jamiyatini rivojlantirish demokratik saylovlar vositasida ro’y 
beradi.  Avtoritarizmdan  demokratiyaga  o’tish  muddati  esa  o’n  yilliklar,  avlodlar  almashinuvi  va 
qator  demokratik  saylovlar  bilan  o’lchanadi.  Ko’ppartiyaviylik  amaliyoti  tajribasining  kamligi 
o’zaro siyosiy chidamlilikning (tolerantlikning) shakllanishiga imkon beravchi ijtimoiy demokratik 
shart-sharoitlaming  noqulay  bo’lishiga  sabab  bo’ladi.  Natijada,  o’tish  davri  muddatlari  cho’zilib 
boraveradi. Shuningdek, ba’zi mamlakatlarda shoshma-shosharlik bilan demokratiyaga tezlik bilan 
o’tishga intilishlar, ko’pincha, soxta demokratiya shaklidagi avtoritarizmni qayta tiklaydi. 
Shuningdek,  saylovlarga  doir  takomillashmagan  qonunchilik,  demokratik  an’analar  va 
saylovlaming  borishi  ustidan  xalq  nazoratining  yetishmasligi  davlat  bilan  fuqarolik  jamiyati 
O’rtasidagi  o’zaro  muvozanati  beqaror  bo’lgan  mamlakatlar  uchun  xarakterlidir.  Bu  kabi  holatlar 
saylovlar  natijalarini  soxtalashtirishlarga  olib  kelishi  ham  muqarrardir.  Shuning  uchun  ham  bu 
mamlakatlar  uchun  har  bir  o’tkazilgan  haqiqiy  demokratik  saylovlar  huquqiy  davlat  qurishning 
mashaqqatli yo’lidagi kichik, lekin, shu bilan birga, eng zaruriy bo’lgan muhim qadamdir. 
Saylovlarning uchinchi turi - demokratik rejimlardagi, -ya’ni davlatlar fuqarolik jamiyatiga 
bo’ysungan mamlakatlar uchun xosdir. Fuqarolik jamiyati qurishni rivojlantirishning muhim sharti - 
davlat,  jamiyat  va  shaxs  o’rtasidagi  o’zaro  muvozanat,  tenglik,  bir  maromdagi  rivojlanishning 
mavjudligidir.  Ular  o’rtasida  yuz  berishi  mumkin  bo’lgan  ziddiyatlar  qo’rqitish  intizomi  va 
hukmronlik usullari bilan emas, balki qonun oldida mas’ul bo’lgan davlat hokimiyati, huquqiy va 
siyosiy vositalar bilan muvofiqlashtiriladi. 
Turli  mamlakatlardagi  saylovlarda  o’zaro  siyosiy  muxolifatdoshlikka  asoslangan 
demokratiya  tabiatiga  xos  saylovlaming  bir  qancha  umumiy  tomonlari  mavjuddir.  Bular 
hokimiyatga da’vogarlik turli siyosiy kuchlar o’rtasidagi o’zaro ishonch, idora etuvchi elitani erkin 
demokratik saylovlar vositasida shakllantirishning an’anaviy qoidalarini hurmat qilishdir. Bu kabi 
rivojlangan  mamlakatlardagi  saylovchilar  va  deputatlikka  nomzodlar  xulqi  avtonom  va  ratsional-
maqsadlilik  xarakteriga  egadir.  Bu  mamlakatlar  jamiyatlarida  saylovlar  siyosiy  elitani 
shakllantirishning  haqiqiy  mexanizmi  sifatida  namoyon  bo’ladi.  Bunda  saylovlar  aholiga  rasmiy 
siyosat  yo’nalishlariga  ta’sir  etish  uchun  imkoniyatlar  yaratadi,  ularni  o’zining  manfaatlariga 
monandlashtira oladi. Natijada davlat hokimiyati organlariga bo’lgan saylovlar rasmiy va norasmiy 
subyektlaming  o’zaro  hamkorlik  qilishi  legitimligini  ta’minlaydi,  bu  jarayonlarda  ijtimoiy 
tartibotning saqlanishiga va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga erishiladi. 

---

108 
Fuqarolik  jamiyati  fuqarolarning  o’z  irodalarini  erkin  ifodalashlariga,  barcha  markaziy 
organlami  xalq  tomonidan  saylanishi  yo’li  bilan  davlat  hokimiyatida  vakillik  munosabatlarining 
shakllanishiga asoslangan liberal-demokratik yoki konstitutsion legitimlikning rivojlanganligi bilan 
ajralib turadi. Legitimlikning bu kabi shakli G’arb jamiyatlarining uzoq davrlar sotsioiqtisodiy va 
sotsiomadaniy  evolyutsiyasi  natijasi  o’laroq  shakllanib,  u  hozirgi  davrda  jahon  taraqqiyotining 
yetakchi tamoyiliga aylandi. 
Dunyoning  ko’plab  demokratik  mamlakatlari  o’zlarining  Konstitutsiyalari  yoki  maxsus 
saylovlarga  doir  qonunlarida  fuqarolarni  yashirin  ovoz  berish  orqali  umumiy  va  teng  saylovlar 
huquqlarini e’lon qilgan. 
Demokratik  jamiyatda  saylovlardagi  kurashlar  siyosiy  partiya  faoliyatining  asosiy 
kurashlar  maydoni  hisoblanadi.  Har  bir  partiya  o’z  elektoratini  ko’paytirishga  intiladi.  Elektorat 
saylovlarda  u  yoki  bu  partiyaga  ovoz  beradigan  saylovchilardir.  Masalan,  sotsial-demokratik 
partiyalar elektorati asosan ishchilar, ziyolilar, xizmatchilar, mayda mulkdorlardan iboratdir. AQSH 
Demokratik  partiyasi  elektoratini,  odatda,  ko’proq  mamlakatning  rangli  aholisi  tashkil  etadi.  Bir 
saylovdan keyingi saylovgacha u yoki bu partiyaning elektorati soni va sifati jihatlaridan o’zgarib 
turishi  mumkin.  Masalan,  Buyuk  Britaniyada  Leyboristlar  partiyasi  Liberallar  partiyasini 
ikkipartiyaviy tizimdan siqib chiqarganidan keyin leyboristlar elektorati liberallar hisobiga sezilarli 
darajada ko’paydi. 
Hozirgi  zamon  davlatlarida  ovoz  berish  nafaqat  fuqarolik  huquqi,  balki  fuqarolik 
majburiyati  hamdir.  Ba’zi  mamlakatlarda  saylovda  qatnashmaganlik  uchun  ham  jazo  choralari 
belgilangan.  Masalan,  Belgiya,  Niderlandiya,  Avstraliya  kabi  mamlakatlarda  jarima  to’lanadi. 
Pokistonda  esa  hattoki  qamoq  jazosi  ham  qoilaniladi.  Ayrim  mamlakatlarda  esa  “to’polonlarni 
oldini  olish”  maqsadlarida  ovoz  berish  uchun  har  bir  saylov  okrugi  bo’yicha  mavjud  nomzodlar 
soni ancha chegaralangan. 
Ovoz berish yakunlari bo’yicha saylovlar natijalarini aniqlash, asosan, ikkita katta saylov 
tizimi  asosida  kechadi:  majoritar  va  proporsional  tizimlar.  Majoritar  tizimda  nomzod  yoki 
nomzodlar ro’yxati qonunda belgilanganidek, eng ko’p ovoz olgandagina u  yoki bu saylanadigan 
vakillik organiga saylangan, deb hisoblanishi bilan tavsiflanadi. Ko’pchilik ovoz olish ham har xil 
bo’ladi. Mutlaq ko’pchilikni (50%+1 ovoz) talab etuvchi saylov tizimlari ham uchraydi. 
Bunday  tizim,  jumladan,  Avstraliyada  amal  qiladi.  Majoritar  tizimdagi  saylovlarda 
muayyan  ko’pchilikning  o’z  raqiblariga  nisbatan  ko’proq  ovoz  olishi  ular  nomzodining  g’alaba 
qilganligini bildiradi. Bu kabi holat “marraga birinchi kelganlar tizimi”, deb ham ataladi. Hozirgi 
vaqtda  bunday  tizim  AQSH,  Kanada,  Buyuk  Britaniya,  Yangi  Zelandiya  kabi  niamlakatlarda 
qo’llanilmoqda. Ba’zan birdaniga majoritar tizimning ikki xil ko’rinishi ham qo’llaniladi. Masalan, 
Fransiyada  pariamentga  deputatlar  saylashning  birinchi  bosqichida  mutlaq  ko’pchi!ikning  ovoz 
olish  tizimiga  amal  qilinsa,  ikkinchi  bosqichda  esa  nisbatan  ko’pchilikning  ovoz  olish  tizimi 
qo’llaniladi. 
Saylovning  proporsional  tizimida  berilgan  ovozlaming  miqdoridan  kelib  chiqib,  barcha 
mandatlarning  ana  shu  berilgan  ovozlar  o’rtasida  aniq  proporsional  taqsimlanishi  ro’y  beradi.  Bu 
tizim  hozirgi  zamonda  ancha  keng  tarqalgan.  Masalan,  G’arbiy  Yevropa,  Yaponiya,  Lotin 
Amerikasi  mamlakatlarida  saylovlar  ko’pincha  proporsional  tizimda  o’tkaziladi.  Shuningdek,  bu 
tizim Belgiya, Shvetsiya va boshqa ko’p mamlakatlar uchun ham xosdir.   
Proporsional  tizim  ikki  xil  ko’rinishga  ega:  birinchisi,  umumdavlat  darajasidagi 
proporsional  saylov  tizimi  (saylovchilar  butun  mamlakat  doirasida  siyosiy  partiyalar  uchun  ovoz 
beradilar, unda saylov okruglari belgilanmaydi) ; ikkinchisi, ko’p mandatli okruglarga asoslangan 
proporsional saylov tizimi (deputatlik mandatlari partiyalaming saylov okruglariga nisbatan ta’siri 
asosida taqsimlanadi). 

---

109 
Majoritar  va  proporsional  tizimlar  o’zining  ham  yutuq,  ham  kamchiliklariga  egadir. 
Majoritar  tizimning  ijobiy  xususiyatlari  shundaki,  unda  samarali  faoliyat  yurituvchi  va  barqaror 
hukumatni shakllantirish imkoniyati borligi bilan izohlash mumkin. Shuningdek, u katta va yaxshi 
uyushtirilgan siyosiy partiyalar uchun saylovlami muvaffaqiyatli o’tkazish imkoniyatlarini beradi. 
Majoritar  tizimning  asosiy  kamchiliklari  quyidagilardir:  mamlakat  saylovchilarining 
ko’pchilik qismi (ba’zan 50% ga yaqin) hokimiyat organlarida o’z vakillariga ega bo’lmay qoladi; 
saylovlarda  o’z  raqibiga  nisbatan  kam  ovoz  olgan  partiya  parlamentda  ko’pchilik  deputatlik 
o’rinlarga ega bo’lib qolishi mumkin; saylovlarda bir xil yoki bir-biriga yaqin miqdorda ovoz olgan 
ikkita  partiya  hokimiyat  organida  bir  xil  bo’lmagan  miqdordagi  nomzodlarni  saylanishiga 
erishadilar  (ba’zan,  o’z  raqibiga  nisbatan  ko’p  ovoz  olgan  partiya  bitta  ham  mandatga  ega 
bo’lmasligini kuzatish mumkin). Shunday qilib, majoritar tizim biron-bir partiya  yoki blok uchun 
vakillik organlarini saylashda ko’pchilik ovozlarni va mandatlarni olishga yordam beradi. 
Proporsional tizimning ustun tomonlari to’g’risida quyidagilarni keltirish mumkin: uning 
yordamida  jamiyat  siyosiy  hayotidagi  siyosiy  kuchlami  joylashishining  haqiqiy  va  aniq 
manzaralarini  ko’rish  mumkin.  U  fikrlar  xilma-xilligi  va  ko’ppartiyaviylikning  rivojlanishini, 
shuningdek, davlat bilan fuqarolar o’rtasidagi uzviy aloqadorlikni ta’minlab beradi. 
Proporsional tizimning asosiy kamchiliklari esa quyidagilardir: hukumatni shakllantirishda 
murakkabliklar  yuzaga  keladi  (sababi:  biron-  bir  ustunlik  qiladigan  partiyaning  yo’qligi,  har  xil 
maqsad  va  muddaolardagi  partiyalaming  ko’ppartiyaviylik  asosidagi  koalistiyani  tuzishga  majbur 
bo’lishi,  bu  esa  hukumat  beqarorligini  keltirib  chiqarishi)  ;  ovozlaming  aniq  nomzodlarga  emas, 
balki partiyalarga berilishi, partiyalar bilan deputatlar o’rtasidagi aloqaning sustligi; deputatlaming 
o’z  partiyalariga  ancha  bog’liq  bo’lib  qolishlari  (bu  kabi  erkinlikning  chegaralanishi  parlamentda 
qonunlar va muhim hujjatlar qabul qilish jarayonlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin). 
XX asrning ikkinchi yarmiga kelib saylov tizimi o’z taraqqiyoti va rivojlanish yo’lida katta 
jarayonlarni  bosib  o’tib,  boy  tajribalar  to’pladi.  Majoritar  va  proporsional  tizimlaming  yaxshi 
tomonlari bir-biri bilan uyg’unlasha boshladi. Aralash tizim doirasida ma’lum bir qism deputatlik 
mandatlari majoritar tamoyillar asosida taqsimlanishi, qolgan qism mandatlar esa proporsional tizim 
asosida taqsimlanishi rusumga kirdi. Saylov tizimini demokratlashtirish va takomillashtirishda bu 
aralash  saylov  tizimi  siyosiy  barqarorlikka  erishish  yo’lidagi  eng  samarali  yo’l  ekanligini 
rivojlangan mamlakatlar tajribalari isbotlab bermoqda.