Microsoft Word 12 Foydalanilgan adabiyotlar

3.4. - jadval. Industrial jamiyatning sotsiai tuzilmasi 
Fuqarolik  jamiyatiga  nisbatan  amerikancha  yondashuv  bu  sohada  eng  mashhur  va  keng 
tanilgan  Merilend  shtatidagi  Baltimor  shahriga  joylashgan  Jon  Xopkins  universitetining  “The 
Comparative  Nonprofit  Sector  Project”  loyihasida  yaqqol  ko’zga  tashlanadi.  Bu  loyihadan  kelib 
chiqib NNTning faoliyat turlari 12 ta yo’nalish bo’yicha belgilandi:  
1) madaniyat va dam olish;  
2) ta’lim va tadqiqot;  
3) sog’liqni saqlash;  

---

79 
4) sotsial xizmatlar;  
5) atrof-muhitni himoya qilish;  
6) lokal hamjamiyatlami rivojlantirish;  
7) inson huquqlarini himoya qilish;  
8) filantroplar uchun vositachilik qilish;  
9) xalqaro;  
10) diniy;  
11) kasbiy, uyushmalar biznesi va kasaba uyushmalari;  
12) boshqa yo’nalishlar. 
Mazkur  loyiha  mezonlari  doirasida  35  ta  mamlakatda  (16  ta  rivojlangan,  14  ta 
rivojlanayotgan,  5  o’tish  davri  iqtisodiyo’lini  o’z  boshidan  kechirayotgan)  NNTning  strukturasi, 
hajmi, ular faoliyatidagi muammolar va natijalarga doir tadqiqotlar olib borilib, ularning yakunlari 
natijasi  o’laroq  quyidagilar  aniqlandi:  ushbu  mamlakatlarda  YIMdagi  uchinchi  sektor  hissasi  1,3 
trln  AQSH  dollari  yoki  yalpi  ichki  mahsulotlar  yig’indisining  5,5  %  ini  tashkil  etgan.  NNTda 
deyarli 40 mln odam (shundan 20 mln kishi ish haqi olib ishlagan) faoliyat yuritib, bu ko’rsatkich 
35 ta mamlakatdagi iqtisodiy faol aholining 4,5 foizini tashkil etgan. 
Hozirgi davrga kelib  yuqori sinf murakkab ichki strukturaga egaligi bilan tavsiflanadi: u 
mulk  tashkiliy  shakllariga  bog’liq  holda  toil’alashgan  guruhlardan  iborat  ekanligi;  qo’shimcha 
kapital  oichami  vn  sohasi;  kasbiy  faoliyatining  (oliy  darajali  menejerlar,  siyosatchilar, 
boshqaruvchilar)  turi;  turmush  tarzining  xususiyatlari;  siyosiy  maqsadi  va  yo’nalishi;  etnik, 
hududiy, demografik va boshqa belgilari. 
Postindustrial  mamlakatlardagi  yuqori  sinflarining  sotsial  imkibidagi  o’zgarishlar 
quyidagilar bilan birgalikda sodir bo’lmoqda: 
- yirik mulkdorlaming jamiyatda tutgan o’rhi yanada mustnhknmlanmoqda; 
-  hir  tomondan,  yollanma  xodim,  ikkinchi  tomondan,  ishlab  chiqarish  vositalari  egasi 
sifatida  faoliyat  yuritayotgan  oliy  darajali  xodimlar  va  menejerlar  rolining  jiddiy  ravishda  o’sib 
borishi; 
-  yuqori  sinf  vakillarining  katta  siyosatdagi  faolligining  o’sib  borayotganligi,  ularning 
siyosiy maqsadlari uchun moliyaviy xiirnjntlarning oshib borishi. 
Bu sinfning miqdorini faqat taxminan chamalab aytish mumkin: bu ku iMilkich iqlisodiy 
faol aholining taxminan 3-4 foizini tashkil etadi. 
Mashxur  tarixchi  Arnold  Toynbining  fikricha,  zamonaviy  sivilizatsiya  bu  o’rta  sinf 
sivilizatsiyasi.  Rivojlangan  mamlakatlar  jamiyati  strukturasida  o’rta  sinfning  hissasi  60-70  foizni 
tashkil etadi. Turli ilmiy maktablar o’rla sinfni sotsial birlik sifatida ajratib ko’rsatish lu hun turli 
mczonlardan  foydalanadi.  Ko’pincha,  o’z  maqomini  o’zi  Imholnshi  vn  olgan  daromadi  asosiy 
mezon  sifatida  qo’llaniladi.  G’arb  inmiyatlurining  uchdan  ikki  qismi  o’rta  sinfga  yaqin  daromad 
oladi, kambag’allar va boylar unchalik ko’p emas, deb hisoblashlar keng tarqaldi. Yana aksariyat 
tahlilchilar hozirgi o’rta sinf ishlab chiqarish vositalariga mayda mulkiy egalik qiluvchilardan iborat 
degan fikrlar ko’paydi.  Bu kabi mayda ishbilarmonlar - “eski o’rta sinf’ deb ataluvchi AQSH va 
Buyuk  Britaniya  savdo-sotiq  korcholonlari  aholining  10-15  foizini  tashkil  etadi.  Rivojlangan 
mamlakatlardagi  yangi  o’rta  sinf”  yoki  “menejerlar  va  mutaxassislar  sinfi  deb  ataluvchi  sotsial 
birlik aholining 20-25 foizini tashkil etib, ularning aksariyat qismi oliy ma’lumotli mutaxassislar, 
aqliy mehnat xodimlari, erkin kasblar vakillaridan iboratdir. Agar asosiy mezon ularda mehnatning 
turi qo’llanilsa, u holda o’rta sinfga “oq yoqaliklar”, ya’ni oliy ma’lumotga ega bo’lmagan “pastki 
o’rta  sinf”  xodimlar  ham  mansub  bo’ladi.  Shuningdek,  o’rta  qatlamlarni  bozor  munosabatlari  va 
mehnat  turidan  kelib  chiqib  aniqlashdan  tashqari  madaniy  va  qadriyatli  yo’nalganligi  asosida 
aniqlash usuli ham keng qoilaniladi (3.4-jadval G’arbiy Yevropadagi umumiy holatni ifodalaydi). 
O’rta  qatlamlar  jamiyatning  farovon  yashashi  uchun  zarur  bo’lgan  barcha  ehtiyojlami 
qondiradi:  ishchi  o’rinlari,  iste’mol  mollari,  tibiiy  yordam,  ilmiy  kashfiyotlar  va  boshq. 
Jamiyatshunos  olimlaming  fikricha,  o’rta  qatlamlar  -  sinflar-muxoliflar  o’rtasidagi  o’zaro 
ixtiloflami  yumshatuvchi  omil  sifatida  ham  namoyon  bo’ladi.  Sotsial-  iqtisodiy  nuqtayi  nazardan 
qaraganda,  o’rta  sinfga  turli  kasblar  mehnati  ichidagi,  shahar  bilan  qishloq  turmush  tarzlaridagi 

---

80 
o’zaro ziddiyatlami kamaytirish tamoyili xosdir. Oila munosabatlarida o’rta sinf jamiyatning ayollar 
va  erkaklar  uchun  teng  imkoniyatlar  yaratishida,  an’anaviy  oilalar  qadriyatlarini  yoyuvchi  omil 
sifatida  namoyon  bo’ladi.  Siyosiy  jihatdan  o’rta  qatlamlar  an’analar,  me’yorlar,  bilimlami 
tashuvchi,  yuksak  fuqarolik  va  mustaqil  shaxslikni  namoyish  qiluvchi  markazga  oid  (stentrik) 
harakatlaming ijtimoiy tayanchi hisoblanadi. 
Rivojlangan  mamlakatlar  jamiyatlari  sotsial  strukturasida  o’rta  qatlamning  asosiy  o’rinni 
egallashi pastki qatlamlar o’rtasida onda- sonda ijtimoiy-siyosiy tanglikning o’sishiga qaramasdan, 
jamiyatni  barqaror  ravishda  yashashi  uchun  keng  imkoniyatlar  yaratadi.  Bu  kabi  tangliklar 
ko’pchilikning (o’rta sinfning) betaraf vaziyatda turishi natijasi o’laroq yumshatiladi. Eng muhimi, 
bu  o’rta  sinfhing  fuqarolik  jamiyatining  tayanchi,  demokratiya  va  o’zgarishlaming  siyosiy  asosi 
sifatida  namoyon  bo’lishidir.  Shu  bilan  birga,  o’rta  sinf  yuqorining  ta’siri  va  pastdan  bo’ladigan 
bosim ostida - “ikki qavatli parda” o’rtasidagi ziddiyatli vaziyatda turgani uchun ham turli ziddiyatli 
ijtimoiy keskinliklar yumshatiladi. 
Rivojlangan  mamlakatlar  jamiyatlari  sotsial  strukturalaridagi  (ijtimoiy  tuzilmalaridagi) 
sezilarli  o’zgarishlardan  biri  -  bu  mehnat  qilayotgan  aholining  real  daromadlarining  o’sib  borishi 
hisoblanadi. Shu bilan birga, daromadlaming taqsimlanishi tengsizlik asosida ro’y beradi. Eng boy 
va eng kambag’al qatlamlar daromadlarining o’zaro nisbati AQSHda 12:1, Fransiyada 9:1, Buyuk 
Britaniyada 8:1, GFR, Shvestiya, Niderlandiya Qirolligida 5:1, Yaponiyada 4:1 kabi tengsizliklami 
ifodalaydi. 
Industrial  rivojlangan  mamlakatlar  jamiyatlari  sotsial  strukturasining  tahlili  shuni 
ko’rsatadiki, bu struktura tarkibiga turli- tuman guruhlar va qatlamlar kirib, ular qator ko’rsatkichlar 
bo’yicha  bir-birlaridan  farqlanadi.  Hozirgi  davrdagi  bu  ko’rsatkichlami  va  sinflaming  o’zaro 
chegaralarini  aniqlash  uchun  sotsial  strntiflkatsiyaning  har  xil mezonlaridan  foydalanishga  to’g’ri 
keladi.  UIar  quyidagilardir:  mehnatning  ijtimoiy  taqsimoti  tizimidagi  ahvoli,  olinadigan 
daromadning  hajmi  va  yo’llari,  kasbiy  fimksiyasining  xususiyatlari,  hayot  kechirish  uslubining 
xususiyatlari, ma’lumotlilik darajasi va boshqalar. 
Rivojlangan mamlakatlar jamiyatlarining sotsial toifalashuvi quyidngilar bilan tavsiflanadi: 
bir necha sinflaming belgilarini o’zida ifodalaydigan ko’p sonli guruhlaming paydo bo’lishi; ichki 
iiiliy  tnbaqalanishlaming  faollashuvi;  struktura  unsurlari  harakatchan-  ligining  o’sishi;  moddiy 
hayot  darajasining  oshib  borishi.  Bu  jarayonlar  ku’p  jihatlardan  rivojlangan  mamlakatlarning 
barqaror rivojlanishi va luqnrolik jamiyati g’oyalarining yanada chuqurlashuvi uchun imkoniyatlar 
yaratadi.  Hozirgi  davrdagi  rivojlangan  mamlakatlarning  asosiy  strategik  vazifasi  -  turli  sotsial 
guruhlaming  manfaatlarini  hisobgn  olish  va  muvofiqlashtirish  yo’li  bilan  umumfuqarbviy 
konsensusga erishish, jamiyatni integratsiyalashga qaratilgan fuqarolik birdamligini ta’minlashdan 
iboratdir. 
Xulosa  qilib  aytganda,  fuqarolik  jamiyati  an’anaviy  jamiyatlarning  birnecha  ming  yillab 
rivojlanib  va  takomillashib  borishining  mantiqiy  natijasi  va  hosilnsi  o’laroq  shakllandi.  Bu 
jamiyatning paydo bo’lishi va rivojlanishida G’arbiy Yevropada inson huquqlari va erkinliklarining 
nazariy  qarashlardan  amaliy  hayotga  aylanishi,  shakllangan  huquqiy  davlatlarning  yanada 
rivojlanishi  fuqarolik  jamiyatining  shakllanishini  zarurat  qilib  qo’yganligi  muhim  ahamiyat  kasb 
etdi. 
XXI  asr  boshlariga  kelib  fuqarolik  jamiyati  g’oyalari  va  bu  kabi  jamiyat  qurish  tajribasi 
Osiyo va Lotin Amerikasi mintaqasidagi mamlakatlar uchun ham yangilik bo’lmay qoldi. Fuqarolik 
jamiyati har bir mamlakatning rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoit, “ma’naviy resusrs” sifatida 
o’zini  namoyon  qila  boshladi.  Shuning  uchun  ham  O’zbekiston  mamlakatida  ham  1995-yilda 
fuqarolik  jamiyati  qurish  asosiy  strategik  provard  maqsad  sifatida  e’lon  qilindi.  Mustaqillikning 
o’tgan  27  yili  ichida  mnmlakatda  fuqarolik  jamiyatining  huquqiy  asoslari,  sotsial  strukturalari, 
institutlari rivojlangan mamlakatlar tajribasi va milliy an’analar asosida qaror topa boshladi. Hozirgi 
davrga  kelib  mamlakat  fuqarolik  jamiyati  qurish  islohotlarini  yanada  chuqurlashtirish  pallasiga 
kirdi. Fuqarolik jamiyati qurish sari intilish davom etmoqda.