Microsoft Word 03 Kishlok xujaligida buxalteriya xisobi va solikka tortish \

2.6. Kalkulyatsiyalashning mohiyati va ahamiyati 

 

Materiallarni  tayyorlash,  mahsulot  ishlab  chiqarish,  ish  bajarish  va  xizmat  ko‘rsatish  bilan 

bog‘liq  xarajatlar  buxgalteriya  hisobining  alohida  schyotlarida  joriy  tartibda  guruhlanadi. 

Tayyorlangan  materiallar,  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar,  bajarilgan  ish  va  ko‘rsatilgan  xizmatlar 

birligining tannarxini aniqlash buxgalteriya hisobida kalkulyatsiyalash deyiladi. 

Kalkulyatsiyaning  juda  keng  ma’nodagi  mazmuni  xarajatlarni  bir  tizimga  keltirish  va  ishlab 

chiqarish  samaradorligini  oshirish  maqsadida  mahsulot  (ish,  xizmat)larning  tannarxi  to‘g‘risida 

ma’lumot shakllantirishdan iborat. Nisbatan tor ma’noda-har xil xarajatlarni yagona pul o‘lchovida 

umumlashtirish va ularni mahsulot(ish, xizmat)lar turlari bo‘yicha guruhlash usulidir. 

Barcha xarajatlar yagona pul o‘lchovidan ifodalanib, tegishli yo‘nalishlar bo‘yicha guruhlanadi 

va mahsulot(ish, xizmat)lar birligining tannarxi hisoblanadi. Birinchi qarashda oddiy bo‘lib ko‘ringan 

bu  ish  juda  murakkab  va  sermehnat  jarayon  hisoblanadi.  Uning  muammolari  maxsus 

kalkulyatsiyalash nazariyasini va kalkulyatsiya ishining turli amaliy jihatlarini vujudga keltirdi. 

Kalkulyatsiyalash  masalalarining  murakkabligi  eng  avvalo  xo‘jalik  jarayonlarining  xilma-

xilligi, ishlab chiqarishning tashkiliy va texnologik shart-sharoitlari murakkablashuvi bilan bog‘liq. 

Murakkablik  xarajatlarni  guruhlash  uchun  asos  tanlash  paytidayoq  vujudga  keladi.  Bu  yerda  bir 

qancha  asoslar  mavjud:  kalkulyatsiyalash  ob’ekti,  xarajatlar  elementi,  tannarx  moddalari. 

Kalkulyatsiyalash ob’ektlari – bu tannarx hisoblash uchun xarajatlarni guruhlash asosidir. 

Ayrim ishlab chiqarishlarning tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tannarx hisoblash 

har  xil  usullar  yordamida  bajariladi,  buni  hisoblash  jarayoni  esa  buxgalteriya  hisobining  alohida 

bo‘limi  bo‘lib,  uni  kalkulyatsiya  ishi  deb  atash  mumkin.  Uning  asosini  belgilangan  tartibda 

tasdiqlangan tegishli me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadigan, xarajatlarni yagona pul o‘lchovida 

umumlashtirish  va  ularni  ma’lum  ketma-ketlikda  guruhlash  yo‘li  bilan  mahsulot,  ish  va xizmatlar 

tannarxini hisoblash tashkil etadi.  

---

 

 

Xarajatlarning  alohida  turlarini  ilmiy  asoslangan  normalar  va  normativlar  negizida 

rejalashtirish, hisob va kalkulyatsiyani, xarajatlar shakllanishining nazorati va auditini to‘g‘ri yo‘lga 

qo‘yish mahsulot (ish, xizmat) tannarxini boshqarish tizimining asosini tashkil etadi. 

Xususan,  ichki  nazoratning  vazifalari  barcha  xo‘jalik  muomalalarining  to‘liqligi  va 

qonuniyligini, jumladan schetlar guruhlari bo‘yicha jamlangan summalarni arifmetik tekshirishdan 

iborat.  

Kalkulyatsiyalash  masalalari  buxgalter  oldida  xo‘jalik  mablag‘lari  doiraviy  aylanishining 

barcha bosqichlarida (ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya) vujudga keladi.  

Mahsulotlar tannarxini hisoblash jarayonida kalkulyatsiyalash ob’ekti va kalkulyatsiya birligi, 

xarajat elementi va xarajat moddasi to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘lish lozim.