Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

11.1. Qishloq xo’jaligida infratuzilmaning  mohiyati va ahamiyati 

 

Agrosanoatda  ishlab  chiqarishning  pirovard  natijasi  nafaqat  bevosita  qishloq  xo’jaligining 

rivojlanishi  darajasigagina  emas,  balki  unga  xizmat  qiluvchi  tarmoqlarning  ham  rivojlanishi 

darajasiga bog’liq. Qishlok xo’jaligida mahsulot hajmining ko’payishi bilan birga moddiy –texnika  

resurslaridan,  zarur  xom–ashyolardan,  yordamchi  materiallardan  va  boshqalardan    foydalanish  

miqdori o’sib boradi. Xo’jaliklarning elektr–energiyasiga, transportga, aloqa vositalariga, mahsulotni 

saqlash uchun omborlar va boshqalarga bo’lgan ehtiyoji ortib boradi. 

Qishlok xo’jaligi ishlab chiqarishning texnika – ta’mirlash xizmatiga, moddiy–texnika ta’minoti 

tashkilotiga, injenerlik, zooveterinariya, agrokimyo xizmati va boshqa xizmatlarga  bog’liqligi ortadi. 

Bunda  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlarining  zarur  miqdorini  olishga  moslashgan  tarmoq  va  ishlab 

chiqarishlarni rivojlantirish bilan bir qatorda mahsulotdan  samarali foydalanishni ta’minlovchi va 

uni iste’molchiga yetkazib beruvchi  tashkilotlarni rivojlantirish ham muhimdir. Iqtisodiyotda bunday 

tarmoqlar va xizmatlarningto’plamini infratuzilma deb atash qabul qilingan.  

Infratuzilma  deganda,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarishning  me’yoriy  sharoitlarini 

ta’minlashga  qaratilgan    kompleks  tarmoq  va  ishlab  chiqarishlar  tushuniladi.  U  ishlab  chiqarish 

jarayonida  paydo bo’ladigan texnologik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va tashkiliy aloqalarni  amalga 

oshirish yo’li bilan agrosanoat majmuining  samarali harakat qilishga imkon beradi. 

Infratuzilma jamiyat ishlab chiqaruvchi  kuchlarning ajralmas qismi hisoblanadi.

 U korxona va 

tashkilotlarniing  samarali  faoliyatini  ta’minlaydi  va  agrosanoat  majmuining  ko’proq  va  sifatliroq 

pirovard mahsulot olishiga yo’naltirilgan. 

Yalpi qishloq xo’jaligi mahsuloti ishlab chiqarish  pirovard  natijada  bir tomondan  asosiy ishlab 

chiqarish  fondi va aylanma vositalar bilan, texnika bilan, jihozlar bilan, malakali mehnat resurslar 

---

 

 

238 

 

bilan  ta’minlash  darajasiga  va  ikkinchi  tomondan  xizmat  ko’rsatadigan  ishlab  chiqarish  va 

xizmatlarning darajasiga bog’liq. Bular ichida agrokimyoviy, zooveterinariya, konsultativ,  axborot 

va boshqa xizmatlar  muhim rol o’ynaydi. 

Infratuzilma qishlok xo’jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirishning va uning samaradorligini 

oshirishning muhim omillaridan biridir. Xom–ashyo, materiallar, tayyor mahsulotlarning o’z vaqtida 

yetkazib  berilishi  ko’p  jihatdan  xo’jalik  oborotida  bo’lgan    resurslar  hajmini  aniqlab  beradi. 

Infratuzilma tarmoqlarini vujudga keltirishning bosh shart–sharoiti mamlakat iqtisodiy potensialining 

umumiy  o’sishi  hisoblanadi.  Agrosanoat  majmui  infratuzilmasini  ancha  tez  rivojlantirishning 

zaruriyati uning tarkibiga kiruvchi tarmoqlar va ishlab chiqarishlarni o’stirish omillarining o’zgarishi 

bilan bog’liq. 

Industrlashtirish, kimyolashtirish, meliorasiya  va ishlab chiqarishning boshqa omillarini jadallik 

bilan  rivojlantirish,  faqat  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarish  vositalarini  miqdor  jihatdan 

ko’paytirishgagina    emas,  balki  moddiy–pul  resurslaridan  ancha  samaraliroq  foydalanishni 

ta’minlaydigan xizmatlar tizimini tashkil qilishga ta’sir ko’rsatadi. 

Bozor munosobatlarining rivojlanishi sharoitida infratuzilma tarmoqlari va ishlab chiqarishning 

vazifalari deyarli o’zgaradi. Qishloq xo’jaligini moddiy resurslar, texnika, uskunalar bilan ta’minlash 

tizimi tashkil topadi. 

Agrosanoat majmui korxonalariga moddiy resurslarni sotish bo’yicha  harakatdagi ishlab chiqarish 

va  xizmatlar  bazasida  turli  xil  hissadorlik  (aksiyadorlik)  jamiyatlari,  shirkatlar  va  boshqalar 

rivojlantiriladi. 

Moddiy ishlab chiqarish infratuzilmasining muhim vazifasi qishloq xo’jaligi korxonalarini asta–

sekin ishlab chiqarishga xizmat qilish bo’yicha vazifalarni bajarishdan ozod qilish va asosiy ishlab 

chiqarish  faoliyatini  kuchaytirish  hisoblanadi.  Infratuzilma  ishlab  chiqarish  hajmini  ko’paytirib 

borish  va  asosiy  turdagi  qishloq  xo’jaligi  mahsulotlarining  sifatini  yaxshilash  uchun  me’yoriy 

sharoitni yaratishga qaratilgan. 

Infratuzilmaga  kiruvchi  tarmoqlar,  ishlab  chiqarish  jarayoniga  bir  xil  ta’sir  ko’rsatmaydi  va 

ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarish  tizimida  o’ziga  xos  o’rnini  egalaydi.  Shu  boisdan  infratuzilma 

tarmoqlarini, ularning asosiy belgilari bo’yicha guruhlash amaliy ahamiyatga ega. Infratuzilmalarni 

turlash alohida element sifatida  ham va ijtimoiy takror ishlab chiqarish tizimida bir butun  tarmoq 

sifatida ularning o’rnini aniqlash  imkonini beradi. U tarmoqlararo aloqalarni o’rganishga  va asosiy 

ishlab  chiqarish  tarmoqlari  va  xizmat  qiluvchi  tarmoqlar  o’rtasida    optimal  nisbatni    aniqlashga 

yordam beradi.  

Infratuzilma elementlarining ko’p tomonlama harakatlarini hisobga olgan holda uni aniq bir belgi 

bo’yicha turlash qiyin muammo. Agrosanoat majmui infratuzilmasining barcha elementlarini to’rtta 

belgi bo’yicha quyidagicha guruhlash tavsiya etiladi: 

1.Ishlab chiqarish jarayoniga ta’siri darajasi bo’yicha: 

a)

 

Ishlab chiqarish 

b)

 

Ijtimoiy 

2.Hududiy belgi bo’yicha: 

a)

 

Xalq xo’jaligi 

b)

 

Region (hududiy) 

c)

 

Lokal 

3.Tarmoq belgisi bo’yicha: 

a)

 

Tarmoqlararo 

b)

 

Tarmoq ichida 

4.Funksional belgisi bo’yicha: 

a)

 

     Sferalar(sohalar) 

b)

 

Qishloq xo’jaligiga  xizmat qilish bo’yicha 

c)

 

Mahsulotni iste’molchiga yetkazib berish bo’yicha 

Izoh: Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning samaradorligi  keyingi boblarda  

kengroq o’rganiladi. 

---

 

 

239 

 

Xalq xo’jaligi infratuzilmasi deganda,  xalq xo’jaligining samarali faoliyat ko’rsatishi  

uchun xizmat qiladigan  tarmoq va xizmatlarning tizimi tushuniladi.  

Bular,  yirik  infratuzilma  kompleksi  bo’lib,  mamlakat  yagona  energetika  tizimi,  yagona 

transport  tizimi,  yagona  aloqa  tizimi  va  boshqalar  hisoblanadi.  Ular  halq  xo’jaligining  elektr 

energiyasiga  bo’lgan  ehtiyojini  qondirishga,  pochta,  telegraf  va  transport  aloqalarini  me’yorida 

ta’minlashga xizmat qiladi. 

   Hududiy  (region)  infratuzilma  alohida  iqtisodiy  tumanlarni  rivojlantirish,  hududiy  ishlab 

chiqarish komlekslarini vujudga keltirish bilan bog’langan. 

  Lokal yoki ishlab chiqarish infratuzilmasi alohida korxonalar faoliyatini ta’minlovchi ishlab 

chiqarish  va  elementlardan  tashkil  topadi.  Bunga  misol  qilib,  mashina-uskunalarga  texnik  xizmat 

ko’rsatuvchi  va  ta’mirlovchi,  energetikaga,  omborxona  va  sovutkichlarga  xizmat  ko’rsatuvchi  va 

ta’mirlovchi, xo’jaliklararo va xo’jalik ichidagi qurulishlar bo’yicha tashkilotlar va boshqalarni olish 

mumkin. 

  Tarmoqlararo  infratuzilma  iqtisodiyotning  ko’pchilik  tarmoqlariga  birinchi  navbatda, 

transport,  elektr  ta’minoti,  aloqaga  xizmat  qilishga  qaratilgan.  Tarmoq  ichidagi  infratuzulma  aniq 

tarmoqning faoliyatiga moslashgan. Masalan, qishloq xo’jaligining tarmog’i sabzavotchilikni jadal 

rivojlantirishni urug’chiliksiz, mahsulotni saqlash uchun zaruriy sharoitlarni yaratmasdan, texnika va 

uskunalarni ta’mirlash va ularga xizmat qilishni yo’lga qo’ymasdan amalga oshirish mumkin emas. 

  Chorvachilikda tarmoq ichidagi ishlab chiqarish infratuzilmasida muhim o’rinni veterinariya 

xizmati egallaydi. Bunday xizmatning zaruriyati asosan tarmoqda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish 

va  konsentrasiyalashni  rivojlantirish  sharoitida  yuzaga  chiqadi.  Chorvachilikda  tarmoq  ichidagi 

infratuzulmaning vazifasi tarmoqni uskunalar, preparatlar, priborlar va asboblar bilan ta’minlash va 

shu asosda ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini keskin oshirish hisoblanadi. 

  Bevosita  qishloq  xo’jaligiga  xizmat  qiluvchi  sohaga  mashina  uskunalarga  texnik  xizmat 

ko’rsatuvchi va ta’mirlovchi tarmoq va korxonalar, shuningdek transport, meliorasiya tashkilotlari, 

agroximiya, veterinariya, axborot xizmati, moddiy texnika ta’minoti va elektrlashtirish tizimi kiradi. 

  Mahsulotni  iste’molga  yetkazib  beruvchi  sohaga  mahsulotni  tayyorlash,  transportirovka 

qilish, saqlash bo’yicha tashkilotlar kiradi. Agrosanoat majmuining normal faoliyat ko’rsatishi yetarli 

miqdorda  saqlash  xonalarisiz  katta  hajmli  va  mayda  idishlar  bilan  hamda  boshqa  qadoqlash 

materiallari bilan ta’minlamasdan turib ro’yobga chiqmaydi.