Microsoft Word ЎҚ. ҚЎланмамонетар 2019 docm

13.2. Тўлов баланси салъдосини ўлчаш концепциялари 
Тўлов баланси тузишнинг муҳим масалаларидан бири – бу, унинг салъдосини 
ўлчашдир. Ушбу масала кенг кўламдаги саволларни қамраб олади – алоҳида 
халқаро битимлар тўғрисидаги маълумотларни аниқлигидан жадвал тузишнинг 
таркибий тузилишигача ҳамда тўлов баланси назарияси ва амалиётининг eнг 
муҳим таркибий қисмларидан бири бўлиб ҳисобланади. Тўлов балансининг 
камомади ёки актив салъдосининг қабул қилинган аниқлаш услуби бу – тўлов 
балансини асосий ва балансловчи моддаларга бўлишдир. Асосий моддаларнинг 
салъдосини “тўлов балансининг салъдоси” деб аташади. Ушбу миқдорнинг 
ижобий ёки салбий бўлишига қараб эса, тўлов балансининг активи ёки камомади 
белгиланади. 
Тўлов балансининг салъдоси муҳим кўрсаткичлардан ҳисобланади. Унинг 
миқдори ялпи ички маҳсулот ва миллий даромад ҳисоб-китобига киритилади, 
валютанинг ҳолатига, ички ва ташқи сиёсатни олиб бориш воситаларини 
танловига таъсир этади. Бундан, тўлов баланси салъдосини ўлчаш пайтидаги энг 
муҳим муаммо сифатида майдонга моддаларни асосий ёки балансловчи 
моддаларга таснифлаш муаммоси чиқади. 

---

134 
Тўлов баланси салъдоси тушунчаси операцияларнинг маълум бир 
тўпламининг баланс якунига алоқадордир. Ушбу тушунча принспиал характерга 
эгадир. Тўлов балансининг активлиги ёки пассивлиги кўрсаткичи, доим 
мувозанатда бўлган ялпи тўлов балансининг характеристикаси сифатида қабул 
қилиниши керак эмас. Тўлов баланси салъдосининг кўрсаткичи тузилмавий бўлиб 
ҳисобланади. Унинг катта-кичиклиги биринчи навбатда, ушбу моддалар якунини 
ифодаловчи, моддалар танловига боғлиқ. Бундай танлов ўз ҳолича бўлиши керак 
эмас. У маълум бир мақсадга бўйсунган ва ўзида тааллуқли таҳлилий ёндашувни 
акс eттирмоғи лозим. 
Тўлов баланси моддаларининг ХВФ услубиётига мувофиқ таснифи унинг 
салъдосини аниқлашнинг eволюциясини кузатиб бориш имконини беради. Ушбу 
схемадан фойдаланган ҳолда, маълум бир гуруҳ операциялар тагига чизишнинг 
ўзи кифоя қилиб ва бунда, ушбу чизиқнинг юқорисида жойлашган барча 
кўрсаткичларнинг якуний кўрсаткичи, бизга маълум бўлган бир консепцияга 
биноан, тўлов баланси салъдосига мувофиқ бўлади. Ушбу кўрсаткич, чизиқдан 
пастда бўлган тескари ифода билан олинган барча кўрсаткичлар суммалари билан 
мувозанатлаштирилади. Мазкур таснифлашнинг таркибий тузилиши маълум бир 
меъёрда тарихан халқаро иқтисодий операциялар ривожи кетидан боради. 
Халқаро алмашувнинг тарихан энг ривожланган шакли сифатида майдонга 
ташқи савдо чиқади. Халқаро савдо бўйича ҳисоб-китоблар дастлабки тўлов 
баланслари моддаларининг асосий мазмунини ташкил этган эди. Халқаро меҳнат 
тақсимотининг чуқурлашиб бориши билан хизматлар халқаро алмашувда 
каттароқ рол ўйнай бошлади. 
Савдо баланси ва хизматлар баланси мамлакат ички иқтисодининг ҳолати ва 
жаҳон хўжалигида эгаллаган ўрни билан ўзаро боғлиқдир. Ташқи савдонинг 
камомади ёки активлиги жаҳон бозорида ушбу мамлакат товарлари 
рақобатдошлигини, иқтисодининг кучли ёки кучсизлигини акс эттиради ва 
жиддий иқтисодий чоралар кўрилишига сабаб бўлиши мумкин. 

---

135