|
9.2.6. “Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul”
Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” asarlarini yaratgan
Abulg’ozi Bah’odirxon, h’am Xeva xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida
mashh’urdir. U 1603 yil 23 avgustda Urganchda tug’ilgan va 1619 yilgacha ana
shu shah’arda istiqomat qilgan. Swngra inilari Habash va İlbors bilan toju taxt
uchun bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchrab, Buxoroga qochib bordi va
İmomqulixon (1611-1642 yy.) saroyida panoh’ topdi. Akasi İsfandiёr 1623 yili xon
bwlgach, yana Xorazmga qaytib bordi va Urganchga h’okim etib tayinlandi. Lekin
1627 yili İsfandiёrxonning wzi bilan bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchradi. Bu
safar Abulg’ozixon Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan İshimxon
(1598-1628 yy.) h’uzurida panoh’ topdi. Oradan bir yil chamasi vaqt wtgach, 1628
yili, yana bir qozoq xoni – Tursunxon uni Toshkentga olib keldi va Abulg’ozixon
Toshkentda 1630 yil oxirigacha istiqomat qildi.
Oradan kwp vaqt wtmay, Abulg’ozixon Xiva turkmanlarining taklifi bilan
yana Xorazmga qaytib bordi, lekin oradan olti oy wtar wtmas, İsfandiёrxon uni
Niso va Darunga bosqinchilik yurishi uyushtirganlikda ayblab h’ibsga oldi va
Eronga, shoh’ Safi 1 (1629-1642 yy.) h’uzuriga omonat
36
tariqasida berib yubordi.
Abulg’ozixon wshanda İsfah’ondagi Taborak qalasiga qamab qwyildi va shu
tarzda Eronda 10 yil atrofida kun kechirdi. 1639 yili Abulg’ozi qamoqdan qochdi
36
Омонат – тобелик аломати. Ўрта аср анъаналарига кўра, тобелмкни қабул қилган ҳукмдорнинг саройига
фарзандлари ёки яқин қариндошларидан бирини гаров тариқасида юборган. Бу ерда шунга ишорат.
107
va kwp mashaqqatlar chekib, 1642 yili ona yurtiga qaytib keldi. 1643 yili,
İsfandiёrxon vafotidan bir yil wtgach, Orol wzbeklari uni xon qilib kwtardilar.
Wsha yili Abulg’ozixon Xivadagi raqiblari ustidan h’am g’alaba qozondi va Xiva
taxtiga wtirdi.
Abulg’ozixon keng malumotli bwlishi bilan bir qatorda, feodal h’ukmdor
h’am edi. U wz faoliyati bilan ana shu doiralar manfaatlarini h’imoya qildi.
Abulg’ozixon 1663 yili toju taxtni wg’li Anusha (1663-1687 yy.)ga qoldirib,
umrining oxirini butunlay ilmiy ishga bag’ishlaydi. U 1664 yili vafot etgan.
“Shajarayi tarokima” turkman xalqi va Turkmanistonning wrta asrlardagi
tarixini wrganishda bosh manba bwlib xizmat qiladi.
“Shajarayi turk va mwg’ul” 1664 yili ёzilgan, lekin Abulozixonning og’ir
dardga chalanib qolishi va tez orada vafot etishi sababli tamomlanmay qolgan.
Asar 1X bobining davomi, yani 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning
topshirig’i bilan Mah’mud ibn mulla Muh’ammad Urganjiy degan olim tomonidan
ёzilgan. Asarning I-IV boblari h’am wsha Mah’mud ibn Muh’ammad
Urganjiyning qalamiga mansubdir.
“Shajarayi turk va mwg’ul” asari qisqacha muqaddima va 9 bobdan iborat.
Muqaddimada asosan asarning ёzilishi sabablari h’aqida gap boradi. I bobda Odam
Atodan to Mwg’ulxongacha, II bobla Mwg’ulxondan Chingizxongacha, III bobda
Chingizxlnning tug’ulishidan to vafotigacha, IV bobda Wgaday qoon va uning
Mwg’ulistonda h’ukmronlik qilgan avlodi, V bobda Chig’atoyxon va uning
Movarounnah’rda podshoh’lik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, yani Eronda
h’ukmronlik qilgan Chingiz avlodi, VII bobda Jwjixon va uning Dashti qipchoqda
podshoh’lik qilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon va uning Movarounnah’r,
Qozog’iston, Sibir va Qrimda h’ukmronlik qilgan farzandlari va, nih’oyat, IX
bobda Shayboniyxonning 1511 yildan Xorazmda podshoh’lik qilgan avlodi bilan
bog’liq voqealar baёn etilgan.
Asarning I-VIII boblari umumlashtiruvchi xarakterga ega bwlib,
Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va
shuningdek yana wn sakkiz tarixiy asarlar asosida yaratilgandir. Kitobning 1X bobi
yangi h’isoblanadi va unda Xorazmning 1512-1663 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy
tarixi keng va atroflicha baёn etiladi. Bundan tashqari, asarda Abulg’oziy
Bah’odirxon zamonida obod bwlgan Xorazmdagi Urganch, Vazir, Tirsak, Yangi
shah’ar, Buldumsoz, Bag’dod, Kot, Durun, Qumkent, Mizdah’kan, Dorug’an ota,
Boqirg’on, Xos minora, İsm Mah’mud Ota, Chilik kabi shah’arlar, Amudarё va
darё wzanining wzgarishi, xivalik turkmanlarning og’ir ah’voli, XVI-XVII asrlarda
Xiva xonligi bilan Buxoro wrtasidagi siёsiy munosabatlar h’aqida h’am qimmatli
malumotlar uchraydi.
Abulg’oziy Bah’odirxon va uning “Shajarayi turk va mwg’ul” asari tez
orada ilmiy jamoatchilikning daqqat-etiborini qozondi. U XVIII asrdaёq bir necha,
nemis va frantsuz (1726 y.), rus (1770 y.) va ingliz (1780 y.) tillariga tarjima
qilindi. Wtgan asrda bu asar nemis (G.Ya.Ker), rus (Ya.O.Yartsev va
G.S.Sablukov), frantsuz (P.İ.Demezon), turk (Ah’mad Vefiq posha) tillariga
tarjima qilindi. Asar 1897-1913 yillari yana turk (tarjimon Rizo Nur) va 1935 yili
fors tillariga tarjima qilindi. Asarning G.S.Sablukov (1906 y.) va P.İ.Demezon
108
(1871-1874 yy.) amalga oshirgan nashrlari mukammal va zwr ilmiy qimmatga
egadir.
Abulg’oziy Bah’odirxon asarining xorijiy tillariga tarjima qilinishi va dunё
bwylab tarqalishi bwyicha “Temur tuzuklari” va Boburning “Vaqoyi” asari bilan
qiёslash mumkin. Ular turkiy tildagi tarixiy asarlarning juda katta ilmiy qiymatga
ega ekanligini kwrsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
