Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

7.3.26. “Al-komil fi-t-tarix” 
“Al-komil fi-t-tarix” (“Mukammal tarix”) nomli salmoqli asar muallifi yirik 
arab tarixchisi İzzuddin Abulh’asan Ali ibn Muh’ammad (1160-1234 yy.) bwlib, u 
kwpincha  İbn al-Asir nomi bilan mashh’ur bwlgan. Muarrix Tigr darёsi bwyida 
joylashgan Jazirat ul-Umar shah’rida katta er egasi oilasida tug’ilgan. Umrining 
kwp qismini Mwsulda (Suriya) wtkazgan va wsha erda vafot etgan. 
İbn al-Asir wz davrining keng malumotli kishisi bwlib, bir necha tarixiy asar 
ёzgan. “Al-komil fi-t-tarix” va Muh’ammad payg’ambar sah’obalari (izdoshlari) 
tarjimai h’olini wzada qamrab olgan besh jildli “Kitob usd al-g’aba fi malumot as-
sah’oba” (“Sah’obalar h’aqida malumot beruvchi wrmon sherlari”, 1863 yili chop 
qilingan) shular jumlasidandir. Lekin Sharq mamlakatlari xalqlari, shuningdek 
Movarounnah’r xalqlari tarixini wrganishda uning birinchi asari “Al-komil fi-t-
tarix” katta ah’amiyat kasb etadi. 
“Al-komil fi-t-tarix” asari wn ikki jilddan iborat bwlib, unda dunёning 
“yaratilishi”dan to 1231 yilga qadar Sharq mamlakatlarida bwlib wtgan ijtimoiy-
siёsiy voqealar yilma-yil, xronologik, yani davr tartibida baёn etib beriladi. 
Asarda kwpgina qimmatli manbalar, xususan Tabariy h’amda as-
Sallomiyning bizgacha etib kelmagan “Kitob fi axbor vuloti Xuroson h’ukmdorlari 
h’aqida axborot beruvchi kitob”) kabi qimmatli asarlardan keng foydalangan. 
“Al-komil fi-t-tarix”ning birinchi qismi (I-IV jildlari) olamning 
“yaratilishi”dan  to 931 yilgacha bwlib wtgan voqealar baёnidan iborat. Bular 

---

 
64
avval bwlib wtgan olimlar Balazuriy, Tabariy, İbn Miskavayx, as-Sulamiy va 
boshqalarning asarlariga tayanib ёzilgan. Lekin bu qismda h’am kwp h’ollarda 
asosiy manbalarda uchramaydigan muh’im va qimmatli malumotlar bor. 
Masalan, 751 yili Talas darёsi bwyida arab va Movarounnah’r qwshinlari 
bilan xitoy armiyasi wrtasida bwlib wtgan jang va unda kwp minglik xitoy 
qwshinining tor-mor etilishi h’aqidagi malumot shular jumlasidandir. 
Undan tashqari, as-Sallomiy va uning muh’im tarixiy asari h’aqida malumot 
İbn al-Asir tufayligina bizgacha etib kelgan. 
Asarning VII-XII jildlari mustaqil, aloh’ida ah’amiyatga ega bwlib, 924-
1231 yillar orasida Sharq mamlakatlarida, shuningdek Movarounnah’rda bwlib 
wtgan voqealarni wz ichiga oladi va asosan kwlёzma manbalar, shuningdek tarixni 
yaxshi bilgan kishilar bergan axborotlar h’amda muallifning shaxsiy kuzatishlari 
davomida twplagan boy va faktik material asosida ёzilgan. 
“Al-komil fi-t-tarix” asarining ayniqsa, mwg’ullar istilosiga bag’ishlangan 
XII jildi aloh’ida qiymatga ega va Movarounnah’r h’amda Sharq mamlakatlarining 
XIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda asosiy manba 
vazifasini wtaydi.  
Kitobning twla matni ikki marta (1851-1876 yillari va 1901 y.) chop etilgan. 
Ayrim parchalarni rus tiliga N.A.Mednikov, A.E.Krımskiy tarjima qilganlar.  
Asar Xivada twla ravishda wzbek tiliga Muh’ammad Rah’im soniy (1863-
1910 yy.) davrida Nurillo Muftiy, Muh’ammad Sharif oxund va boshqalar 
tomonidan tarjima qilingan bwlib, Toshkentdagi Abu Rayh’on Beruniy nomidagi 
Sharqshunoslik instituti xazinasida wn uchta mwtabar qwlёzmalari saqlanmoqda.