Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

4.2.  Qadimgi Eron va h’ind manbalari 
 
4.2.1. Qadimgi Eron manbalari 
 
4.2.1.1.Tosh va sopolga wyib ёzilgan katibalar (mixiy ёzuvlar) 
Bunday  ёzuvlar Ah’amoniylarning qadimgi poytaxti Persopol, shuningdek 
Suza va Ekbatana (h’ozirgi Hamadon) shah’arlari va uning atrofida topilgan. 
Masalan, pishiq sopol taxtachaga wyib ёzilgan bir katibada Doro 1 (miloddan 
avvalgi 522-486 yy.) h’ukmronligining dastlabki yillarida (miloddan avvalgi 494-
490 yillar orasida) Suzada bunёd etilgan saroyning qurilish tafsiloti, aniqrog’i 
qurilishga ketgan materiallarning qaysi mamlakatdan keltirilganligi ёzilgan 
taxtachadagi malumotlarga kwra, oltin Lidiya bilan Baqtriyadan, qimmatbah’o 
toshlar, lazurit va serdolik (qizil va qizg’ish rangli tosh) Swg’diёnadan, firuza 
Xorazmdan olib kelingan. 
 Pkrsopoldan 
(Sherozning 
shimoliy 
tarafida, undan taxminan 50 km 
masofada joylashgan 520-450 yillar orasida qurilgan shah’ardan) topilgan ёzuvlar 
va tasviriy suratlar – releflar katta ilmiy qiymatga ega. Ularning ayrim namunalari 
XU11-XU111 asrlarda (1621 y.) italiyalik sayёh’ Pedro Della Valle va daniyalik 
olim K. Niburning nomi bilan bog’liq. 1931-1934, 1935-1939 va undan keyingi 
yillari nemis olimi E.Xertsfild, amerikalik E.Shmidt, frantsuz A.Godar h’amda 
eronlik  M.T.Mustafoviy va A.Somiy tarafidan wtkazilgan arxeologik tadqiqotlar 
natidasida Persopolda juda kwp noёb  ёdgorliklar ochildi. Ular orasida Apadana 
zinalari ustiga ishlangan tasviriy suratlar aloh’ida ah’amiyat kasb etadi. Suratlarda 
(balandligi 3 fut – ingliz wlchovi 30, 479 santimetrga teng) ah’amoniylarga tobe 
bwlgan 23 satraplikdan (qaram mamlakatdan wlpon olib kelgan kishilar qiёfasi 
tasvirlangan. Bular orasida baqtriyaliklar turli idishlar, teri, mwyna va tuya bilan, 
swg’dliklar turli mato, teri va qwylar bilan, saklar ot va chakmonlar  bilan, 

---

 
27
parfiyaliklar idishlar va tuya bilan va xorzmliklar ot va qurol-aslah’a bilan 
tasvirlangan. 
 
Persopoldan 6 milya-qariyb 5 km masofada, uning shimol tarafida 
Husaynkuh’ qoyalarida ah’amoniylardan Doro 1, Ksereks 1 (miloddan avvalgi 
486-465 yy.), Artakserks 1 (miloddan avvalgi 465-424 yy.) h’amda Doro 11 
(miloddan avvalgi 424-404 yy.)larning maqbaralarini h’amda ularga kiraverishda 
wyib ёzilgan katibalar bor. Mazkur ёdgorlik sosoniy sarkardalardan Rustam (636 
yili arablar bilan bwlgan jangda h’alok bwlgan) nomi bilan h’am bog’liq va tarixda 
kwpincha Naqshi Rustam deb ataladi. 
Katibalarda, ayniqsa Doro 1 surati ostiga ёzilgan katibada, uning davlati 
kwklarga kwtarib maqtaladi, uning tarafidan bosib olingan xalqlar esa itoatkorlikka 
va h’alol meh’nat qilishga chaqiriladi, bwysunmaganlar va shu sababdan jazoga 
mah’kum etilganlarning nomlari qayd etiladi. Muh’imi shundaki, katibada 
ah’amoniylarga tobe bwlgan 23 satraplik va xalqlarning twla rwyh’ati ёzilgan. 
Bular orasida parfiyaliklar, baqtriyaliklar, swg’diёnaliklar h’amda xorazmliklar 
h’am bor.     
Ёdgorlik orsida muh’imlaridan yana biri mashh’ur Beh’istun ёzuvlaridir. Bu 
ёzuvlar uzunligi 22 m, umumiy balandligi 7,8 m bwlib, ular Shimoliy Eronda, 
Kirmonshoh’dan 30 km masofada, darё bwylab wtgan qadimgi karvon ywli 
ёqasida, uning chap tarafida, Zagros nomli tik qoyaga, taxminan 105 metr 
balandlikda Doro 1 ning amri bilan ёzilgan g’alaba ёdgorligidir. Ёzuv elam, bobil 
va qadimgi eron tillarida bitilgan va miloddan avvalgi 523-522 yillari 
Ah’amoniylar saltanatini larzaga keltirgan Gaumata – 522 yil 29 sentyabrda h’alok 
bwlgan, Frada – marg’iёnalik, 522 yil 10 dekabrdi asirga olingan, Skunxa - 
h’ozirgi Qozog’iston va Wzbekiston h’ududida istiqomat qilgan sak qabilalarining 
etakchisi kabi boshliqlar rah’barligidagi xalq h’arakatlari h’aqida h’ikoya qiladi. 
 
1.2.1.2. 
Avesta 
Zoroastrizm – otishparastlik, miloddin avvalgi U1 – milodning U1 asri 
dinining muqaddas kitobi bwlib, miloddin avvalgi U1- milodning U1 asrlarida 
ёzilgan, Eron h’amda Wrta Osiё xalqlarining qadimgi madaniyati, etiqodi, tili, 
adabiёti va qisman tarixini wrganishda asosiy manba h’isoblanadi. 
Asarning ёzilgan joyi h’aqida turlicha fikrlar mavjud. Bir guruh’ olimlar frantsuz 
J.Darmsteter, ojarbayjon olimi İ.Aliev “Avesta” Midiya - h’ozirgi Eronning 
shimoliy-g’arbiy qismi va Ozarbayjonda ёzilgan desalar, kwpchilik V.V.Struve, 
S.P.Tolstov, F.Altxaym va boshqalar Amudarё bwyida joylashgan viloyatlarda, 
Balx va Xorazm oralig’ida yaratilgan, deb h’isoblaydilar. Oxirgi fikr swnggi 
vaqtlarda Eron olimlari, masalan İbroh’im Pur Dovud tarafidan h’am etirof etildi.      
 
“Avesta” matni twliq saqlanmagan. Bizgacha, uning juda oz qismi etib 
kelgan, xalos. Malumki “Avesta” Kaёniy h’ukmdorlardan Gishtosp – Vishtosp 
zamonida kitob h’oliga keltirilgan. Rivoyatlarga qaraganda, uning gatlar deb 
ataluvchi asosiy qismi xudo Zaratushtra tomonidan ёzilgan va Masudiy, Tabariy va 
Beruniylarning swzlariga qaraganda, 12 000 h’wkiz terisidan tayёrlangan maxsus 
pergamentga oltin h’arflari bilan ёzilgan. Wsha vaqtlarda uning uch nusxasi 
mavjud bwlgan, lekin bir nksxasi İskandar Zulqarnaynning amr-farmoni bilan ёqib 

---

 
28
yuborilgan.  İkkinchi nusxasini Yunonistonga  olib ketilgan, uchinchi nusxasi esa 
otashparastlar diniga wta etiqodli bwlgan kishilar qwlida saqlanib qolgan. Lekin bu 
nusxa twla emas. 
 
Asarning saqlanib qolgan qismlarini twplash va kitob h’oliga keltirish 
ishlariParfiya podshosi Valgash 111 (148-192 yy.) h’amda Sosiniylar (milodning 
111 asri) davrida h’am davom ettirildi. “Avesta” sosoniy Shopur 11 (309-379) 
davrida tartibga solindi, izoh’lar va qwshimchalar (zand) bilan boyitildi va twla 
kitob h’oliga keltirilib, asrsiy qismlari pah’laviy tiliga tarjima qilindi. Bu kitob 
“Zand Avesta” nomi bilan mashh’ur. 
 
Afsuski, “Zand Avesta” h’am bizning zamonimizgacha twla h’olda etib 
kelmagan. Uning bir qismi İskandar Zulqarnayn yurishlari vaqtida, boshqa bir 
qismi esa arablar istilosi (674-715 yy.) vaqtida ywq qilingan. Asarning bizgacha 
etib kelgan qismi, professor E.E.Bertelsning malumotiga qaraganda
13
, 83 000 
swzdan iboratdir. U asosan twrt qismdan – yasna, yashtov, vispered, vendidad 
tashkil topgan. Yasna tarkibiga kirgan gat deb ataladigan qwshiqlar  “Avesta”ning 
eng kwh’na va qimmatli qismlaridir. 
 
“Avesta”ning qwshiqlari va qissalari Abulqosim Firdavsiyning (taxm.940-
1030 yy.) “Shoh’noma” dostoniga manba bwlib h’izmat qilgan.  
 
“Avesta” nisbatan yaxshi wtganilgan (K.Zalemen, X.Bartolomey, 
E.E.Bertels, V.V.Struve va boshqalar). U frantsuz (Anketel dyu Perron, 
Y.Darmsteter), rus (K.A.Kossovich), ingliz (L.X.Mayls), Laniya (A.Xristensen) va 
fors (İbroh’am Pur Dovud) tillariga tarjima qilingan. Uning Kopengagenda 
(Daniya) saqlanaёtgan yagona nusxasi asosida tayёrlangan fotomatni 1937-1944 
ymllari olti jild qilib nashr etilgan.