|
12.3.19. “Maktuboti Temuriya”
“Maktuboti Temuriya” h’ozirda Wzbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi Sharqshunoslik instituti qwlёzmalar fondida 2278 raqam ostida
saqlanaёtgan, 191 varaqli XU1 asrda kitobat qilingan maktublar majmuasining
nomidir.
Eronlik olim Abulh’usayn Navoiy mazkur majmuaga Eron, Turkiya,
Oxarbayjon va Fors h’ukmdorlarining xatlarini h’am qwshib, 1991 yili “İsnod va
maktuboti tarixi Eron (az Temur to shoh’ İsmoil” nomi bilan nashr etgan.
Mazkur twplamga Amir Temur va temuriylar (Shoh’ruh’, Sulton Husayn va
boshqalar)ning Fors, Ozarbayjon, İroq va Turkiya h’ukmdorlari bilan
ёzishmalari jamlangan.
Bu ёzishmalar Amir Temur va temuriylarning mazkur mamlakatlar bilan
bwlgan siёsiy munosabatlari tarixini wrganishga, xususan Amir Temurning
1381-1404 yillari Eron, İroq, Ozarbayjon, Suriya va Turkiya ustiga qilgan
h’arbiy yurishlarining saboqlarini twg’ri anglashga ёrdam beradi.
Mazkur twplam Haydar va Er wg’lining “Majmuayi munshaot”, xoja
Shah’obiddin Abdulla Marvaridning “Munshaot”, Frudunbekning “Munshaoti
Fridunbek” asarlariga h’am asoslangan.
“Maktuboti Temuriya” xurosonlik mashh’ur shayx, Amir Temurning
pirlaridan biri Zayniddin Abubakr Taybodiy (1395 yili vafot etgan0ning wz
muridi amir Temurga ywllagan bir tarixiy maktubi bilan boshlanadi. Amir
Temur bu maktubni “Temur tuzuklari”ning “Tadbirlar va kengashlar” deb
atalgan birinchi maqolasida keltirgan. “Tuzuklar”da keltirilgan mazkur maktub
h’aqida, xususan, mana bularni wqiymiz: “Pirim Zayniddin Abubakr Taybodiy
menga ёzmishlarkim, “Abulmansur Temur saltanat yumushlarida twrt ishni
qwllasin, yani 1) kengash; 2) mashvarutu maslah’at; 3) h’ushёrligu
maloh’azakorlik; 4) eh’tiёtkorlik. Chunki kengash va mashvaratsiz saltanatning
71
Ўша жойда.
158
barcha qilgan ishlari va (podshoh’ning) aytgan gaplari xato bwlgan. Unday
podshoh’ni joh’il odamga qiёslash mumkin. Uning swzlari va qilmishlari boshga
pushaymonlik va nadomat keltirgan. Shunday ekan, saltanatni boshqarishda,
mashvarutu maslah’at va tadbir bilan ish yuritgin, toki oqibatda nadomat chekib,
pushaymon bwlmagaysan. Yana shuni h’am bilginkim, saltanat ishlarining bir
qismi sabru toqat bilan bwlgay, yana bir qismi esa bilib-bilmaslikka, kwrib-
kwrmaslikka solish bilan bitur. (Xullas) tadbirlardan ogoh’ qilingandan keyin
shuni h’am aytish joizdurkim, qatiylik, sabr-toqat, chidamlilik, h’ushёrlik,
eh’tiёtkorlik va shijoat bilan barcha ishlar amalga oshirilgay. Vassalom.”Amir
Temur pirining bu wgitlariga umr bwyi, butun faoliyati davomida amal qildi.
“Bu maktub,-deb ёzadi h’azrat soh’ibqiron,-menga ywl boshlovchi yanglig’
rah’namolik qildi. U menga saltanat ishlarining twqqiz ulushini mashvarat,
tadbir va kengash bilan, qolgan bir ulushini esa qilich bilan bajo keltirilishini
anglatadi”
72
.
“Twplam”dagi quyidagi maktublar Amir Temurning Eron(Fors),
Ozarbayjon va Turkiyaga nisbatan 1381-1404 yillarda olib borgan siёsatini va
nomlari sanab wtilgan mamlakat h’ukmdorlarining Amir Temurga qarshi h’arbiy
ittifoq tuzish xususida olib borgan siёsatini tushunishda ёrdam beradi:
İroq h’ukmdori Sulton Ah’mad jaloir (1382-1410)ning Fors h’ukmdori Muzaffariy
Shoh’ Shujo (1359-1384 yy.)ga ёzgan maktubi;
Ozarbayjon h’ukmdori Qora Yusuf (1389-1420)ning Yildirim Boyazid I (1389-1402)
ga ywllagan maktubi;
Yildirim Boyazid I ning Qora Yusufga javob maktubi;
Shoh’ Shujoning birodarzodasi Shoh’ Mansur (1387-1393) ning Yildirim Boyazid I
ga ёzgan xati;
Yildirim Boyazid 1 ning Shoh’ Mansurga javob maktubi;
Amir Temur kwragonning Gilon h’okimi Mir Said Aliga maktubi;
Sultoni Azam Amir Temur kwragonning Sayyid Ali Kiё buzurgga (Gilon) yuborgan
xati;
Sayyid Ali Kiё buzurgning Amir Temurga ёzgan javob xati;
Amir Temur kwragonning Bag’dod podshosi Sulton Ah’mad Jaloirga ywllagan
maktubi;
Bag’dod podshosi Sulton Ah’mad Jaloirning h’azrat Amir Temurga javob maktubi;
Amir Temur kwragonning Misr podshosiga ёzgan maktubi;
Sulton Ah’mad jaloirning Yildirim Boyazid 1 nomiga ywllagan maktubi;
Yildirim Boyazid 1 ning Sulton Ah’mad Jaloirga yuborgan javob xati;
Qora Yusuf qoraqwyunluning Yildirim Boyazid 1ga yuborgan nomasi;
Amir Temurning Yildirim Boyazid 1ga ywllagan ywllagan birinchi maktubi;
Sulton Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga gustoxona javob xati;
Amir Temurning Rum qaysariga ёzgan ikkinchi maktubi;
Rum podshosi Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga ёzgan javob xati;
Amir Temurning Rum qaysari Yildirim Boyazid 1ga ywllagan uchinchi maktubi;
Yildirim Boyazid 1 ning Amir Temurga javob maktubi;
72
“Темур тузуклари”.-Тошкент: 1996, 25-бет.
159
Amir Temurning Sulton Boyazidga ywllagan twrtinchi maktubi;
Sulton Yildirim Boyazid 1 ning h’azrat Amir Temurga ywllagan javob maktubi;
Amir Temurning Yildirim Boyazid 1ga sulh’ taklif qilib Marog’adan jwnatgan
maktubi;
Sulton Boyazidning Amir Temurga yuborgan javob xati
73
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
