|
11.2.4. “Habib us-siyar fi azbor afrod ul-bashar” va G’iёsiddin
Xondamirning tarixiy asarlari
“Habib us-siyar fi azbor afrod ul-bashar” (“İnson xabarlari va fardlarida
dwstning tarjimai h’oli”) nomli mashh’ur tarixiy asar muallifi G’iёsiddin
Xondamirdir (1475-1535 yy.). Uning twliq ismi G’iёsiddin Muh’ammad ibn xoja
Burxoniddindir. Otasi xoja Humomiddin Muh’ammad Temuriylardan Sulton
Mah’mud Mirzo (1459-1494 yillari Chag’oniёn, Huttalon, Qunduz, Bag’lon va
Badaxshon h’okimi)ning vaziri bwlgan. Ona tarafidan tarixchi Muh’ammad
Mirxond nabirasidir.
Xondamir
15-16
ёshligi chog’ida Alisher Navoiyning etiborini qozonadi va
uning kutubxonasiga xizmatga qabul qilinadi. U to Navoiy vafotiga qadar, yaeni 3
yanvar 1501 yilgacha xizmatda bwldi va boy kutubxonasiga mutasaddilik qildi.
Xondamir wzining keng va chuqur malumotliligi, ilm-fanga chanqoqligi va
saloh’iyati bilan kwplarning tah’siniga sazovor bwldi. Uning h’aqida Alisher
Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasida mana bularni wqiymiz: “Mavlono
Xondamir Mirxondning farzandidir va saloh’iyatli yigitdir. Tarix ilmida mah’orati
bordir...”
39
Alisher Navoiy vafot etgandan keyin Xondamir mamlakatda kuchayib
ketgan waro kurash, ayniqsa saroy afjiga mingan fmsqu fujurlar oqibatida Balxga
ketib qoldi va Badiuzzamon mirzo (1496-1506 yillari Balx h’okimi, 1517 yida
vafot etgan)ning shaxsiy krtib sifatida xizmatiga kirdi. 1507 yili Hirot
Shayboniyxon tomonidan ishg’ol etilgandan keyin u Zah’iriddin Muh’ammad
Bobur h’uzuriga ketib qoldi. 1512 yili Bobur Movarounnah’rdan siqib
chiqarilgach, Xondamir Garjistonga bordi va to 1514 yilgacha Pasht qishlog’ida
istiqomat qildi. U asosan ilmiy faoliyat bilan mashg’ul bwldi.
39
Алишер Навоий. Асарлар. 12 жилд.-Т.: 1966.-125 бет.
123
1514-1517 yillari Xondamir Balx uchun kurash olib borgan Badiuzzamon
mirzoning wg’li Muh’ammad Zamon bilan birga bwlib, uning kotibi sifatida
xizmat qildi. Muh’ammad Zamon Safaviylardan engilgach, Xondamir yana
Garjistonga qaytib bordi va ilmiy faoliyatini davom ettirdi.
1521 yili Xondamir vazir Habibullo Sovajiyning taklifi bilan Hirotga qaytib
bordi va uning topshirig’i bilan wzining yirik tarixiy asari “Habib us-siyar”ni
ёzishga kirishdi. Oradan olti yil wtgach, 1527 yilning iyuo oyida Xondamir Hirotni
tark etdi va bu safar Hindistonga ketib qoldi. Qishni u Qandah’orda kechirdi va
1528 yilning 17 sentyabrida Agraga kelib tushdi va Bobur xizmatiga qabul qilindi.
Bobur vafotidan swng uning twng’ich wg’li va taxt vorisi Humoyun (1530-1542,
ikkinchi marta 1555-1556 yy.) bilan birga bwldi. Tarixchi Deh’lida vafot etdi va
vasiyatiga kwra mashh’ur Nizomuddin Avliё mozorida Amir Xusrav ёniga dafn
etildi.
Xondamir sermaxsul olim edi. Movarounnah’r, Turkiston, Yaqin va Wrta
Sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga oid wnga yaqin asar ёzib qoldirgan. “Xulosat
ul-axbor” (“Tarixlar (xabarlar) xulosasi”), “Maosir ul-muluk” (“Podshoh’lar
asrdoshlari”), “Nomayi nomiy”(“Atoqli maktublar”), “Makorim ul-axloq”
(“Namunali xulq”) va “Habib us-siyar” shular jumlasidandir.
Xondamirning ilmiy merosida “Habib us-siyar” nomli yirik tarixiy asari
aloh’ida wrin tutadi va Movarounnah’r h’amda Xurosonning XV asr oxiri va XVI
asrning birinchi choragi dagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wrganishda muh’im va
qimmatli manbalardan biri bwlib xizmat qiladi. Asar 1521-1524 yillar orasida
ёzilgan. Lekin olim Hindistonda turgan yillari h’am asari ustida muntaxam ish olib
bordi, uni yangi dalillar bilan boyitdi, tah’rir qildi. Kitob twla ravishda 1529 yili
ёzib tamomlandi.
“Habib us-siyar” umumiy tarix ywnalishidagi asar bwlib, muqaddima
(iftitoh’), xotima (ixtitom) va uch jild (mujallad)dan iborat. Wz navbatida h’ar bir
jild twrt qism (juz)ga bwlinadi. Asarning I-II- jildlari amda III- jildning 1-2- qism,
juzlari Turkiston xonlari, Chingizxon va uning Mwg’uliston, Dashti qipchoq,
Movarounnah’r va Eronda h’ukmronlik qilgan avlodi, Mamlyuklar
40
, Kirmon
Qlraxitoylari, Kartlar va Xuroson sarbadorlari tarixini wz ichiga oladi. III - jildning
3- va 4- qismlari, juzlari esa yangi bwlib, Xuroson va Movarounnah’rning XV
asrning 90- yillaridan to 1524 yilgacha bwlgan ijtimoiy-siёsiy ah’volini chuqur va
atroflicha baёn etadi.
“Habib us-siyar” asarida katta er egaligi, iqtisodiy ah’vol, tinimsiz urushlar
tufayli vujudga kelgan sharoit twg’risida ayrim, diqqatga sazovor dalillar va
malumotlarni uchratamiz. Masalan, asarda wz aksini topgan 1498 yilgi Samarqand
qamali paytidagi shah’ar xalqining ayanchli ah’voli, 1512 yilgi Safaviylar
tomonidan 10:22arshi shah’rida uyushtirilgan qirg’in-qatli om, 1514, 1515 yillari
Xurosonda yuz bergan qah’atchilik va ochlik h’aqidagi malumotlar ana shular
jumlasidandir.
Xondamirning ushbu asarida muh’im ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid, kr
egaligi, tarxonlar, suyurg’ol egalari va ularning jamiyatda tutgan mavqei,
40
Мамлюклар – турк ва черкас қулларидан чиққан сулола, 922-1217 йиллари Мисрни идора қилган.
124
Temuriylar davlatining mamuriy tuzulishi h’aqida qimmatli malumotlar bor.
Shuningdek, asar etnografik va geografik malumotlarga h’am boydir.
“Habib us-siyar” asarining qwlёzma nusxalari kwp. Asarning matni 1857
yili Bombay shah’rida va 1954 yili Teh’ronda chop qilingan. Undan ayrim
parchalar rus, frantsuz va ingliz tillarida turli twplamlarda elon qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
