Mexanizm va mashinalar nazariyasi

Al-Xorazmiy ≪Fanlar ka liti≫ nomli kitobida mexanika bilimlariga alohida bob ajratdi.
V II—V II I asrlardan boshlab islom dini keng yoyilgan mamlakatlarda
masjid, madrasa, maqbara singari mahobatli binolar qurilishi avj oladi. Sharq mamlakatlari, jumladan, 0' rta Osiyoda bunyod etilgan qadimiy me'morchilik yodgorliklarida gumbaz, minora, aylanma zina, peshtoq, ravoq, muqamas kabi murakkab qurilmalar qo’llanilgan. Tabiiyki, bunday binolarni qurish uchun muhandis, me’mor va ustalardan katta bilim va mahorat talab etilgan.
Qadimiy binolaming shakl va oMchamlari asrlar mobaynida takom illashib bordi. Buxoroda minorayi Kalon nomi bilan ataluvchi dunyoga dong'I ketgan ulkan minora bor. Minora asosining diametri 9 m, balandligi 50 m, kursisi qirrador boMib, minoraning diametri yuqoriga qarab ingichkalashib boradi. M in o ra 1127-yilda muhandis va me’mor Baqo tomonidan bunyod etilgan. Minora shaklining materiallar qarshiligi nuqtayi-nazaridan maqbul tomoni shundan iboratki, uning ham vertikal, ham gorizontal kuchlar (z ilz ila va shamol) ta’siriga bardoshliligi yuqori darajadadir. Bundan tashqari uning shakli siqilishga teng qarshilik ko'rsatuvchi jism shakliga yaqin keladi. Xulosa q ilib aytganda, qadimiy me'morchilik obidalarini asrlar osha bizning davrimizgacha yetib kelishi bobokalon me’morlar va usta binokorlarning amaliy qurilish mexanikasidan chuqur habardor ekanliklaridan dalolat beradi.
Sharq olimlarining dunyo fani oldidagi buyuk xizmatlari yana shundan
iboratki, ular qadimgi yunon olimlarining ilm iy merosini saqlash va uni ijodiy o'rganish bilan bir qatorda uni o'z asarlari bilan yanada boyitganlar. Ana shu boy meros keyinchalik tu rli yo’llar bilan G’arbiy Yevropaga k irib bordi.
Mexanikaning endigi rivoji Uyg' onish davrida Yevropaga ko’chdi. Bu
davr mexanikasi buyuk olimlar Leonardo da Vinchi, Stevin, Kopemik, Kepler, Galiley va Nyutonlaming olamshumul asarlari va ixtirolari bilan boyidi, materiallar qarshiligi va qurilish mexanikasiga doir birinchi kitob o'sha davrda yaratildi. Kitobning nomi ≪Jkki yangi fan haqida suhbatlar va matematik isbotlar≫ deb atalib, muallifi florensiyalik olim Galileo Galiley edi (1 564— 1642). 1678-yilda y ir ik ingliz o lim i Robert Guk (1635-1703) o' zining mashhur qonunini kashf etdi, ya'ni cho'zilish qanaqa bo'lsa, kuch ham shunaqa bo'ladi, deb ta'riflaydi muallif. Hozirgi iboralar bilan aytganda, defonnatsiya kuchga to’g’ri proporsionaldir. Hozirgi zamon materiallar qarshiligining deyarli barcha nazariya va usullari ana shu oddiy qonunga asoslanadi.
X V III asrda sanoatning keng rivojlanishi ilm-fan oldiga yangi-yangi vazifalar qo'ydi. X IX asrda ternir yoMIarning paydo bo'lishi, ko'priklar va y irik sanoat binolarining qad ko’tarishi materiallar qarshiligining yanada rivojlanishiga turtki boMdi. Bu va bundan keyingi davrlarda materiallar qarshiligining rivojlanishiga chet ellik olimlardan Dalamber, Lagranj, Kulon, Lame, Sen-Venan, Eyler, Maksvell, Mor, Myuller-Breslau va boshkalar, rus olimlaridan D. I. Juravskiy, F. S. Yasinskiy, N. A. Belelyubskiy, V. G. Shuxov, V . L. K irp ic h e v , L. R. Proskuryakov, A . N . K r ilo v , I. G. Bubnov, B. G. Galyorkin, keyinchalik I. M. Rabinovich, V. Z. Vlasov, K. S. Zavriev, A. F. Smirnov, N. I. Bezuxov, V. V. Bolotin, A . V. Darkov va boshqalar katta hissa qo’shdilar. Materiallar qarshiligi og’ir yukini ko'tarishda o’zbek olimlari ham chetda turmadilar: ular dunyo olimlari bilan yonma-yon turib fanning og'ir mashaqqatlarini yengishda hamkor bo’ldilar.
Nazariy mexanika va materiallar qarshiligi kurslaridan o 'zbek tilida birin
chi darslik yaratgan olim akademik М. T. O’rozboev o’zbek mexaniklarining otasi hisoblanadi. Ustozning safdoshi akademik X. A. Raxmatullin umrining oxirigacha Moskva Davlat Universitetida talabalarga saboq berdi.
O'zbekistonda kibernetikaning taraqqiyoti akademik V .K . Qobulovning nomi bilan chambarchas bog'liqdir. Zilzilalar tez-tez sodir bo'lib turadigan bizning respublikamizda zilzilabardosh konstruksiyalar ustida olib borilayotgan ishlaming ahamiyati naqadar katta ekanligi sir einas. Bu sohaning o’tkir bilimdoni akademik T. R. Rashidovning yer osti inshootlari seysmik mustah k am lig i nazariyasiga qo'shgan hissasi behaddir. 0' zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi T. Sh. Shirinqulovning zamin va poydevorlar sohasida o lib borgan ilm iy tadqiqotlari sobiq ittifo q miqyosida tan olingan va ularga yuksak baho berilgan edi.

“Mexanizm va mashinalar nazariyasi’ fanining O’zbekiston mashinasozligida tutgan o’rni va rivojlanish tarixi.