Mexanizatsiyalash muhandislari instituti «fizika va kimyo» kafedrasi

Reaktiv harakat
1
1
1
1
1
(
) (
)
(
)
,
dp
m
dm
d
m
dm
m
m d
dm
dm d
m
dm
m d
dm
dm
m d
dm
m d
u dm
где u


 




 

 
  

 


 
   

   

 

   

 

  
 




 
 
 
1
1
1
1
1
(
) (
)
(
)
,
dp
m
dm
d
m
dm
m
m d
dm
dm d
m
dm
m d
dm
dm
m d
dm
m d
u dm
где u


 




 

 

 

 




   

   

 

   

 

  
 




 
 


1
u




- o„zgaruvchan massali jismdan ajralgan va undan uzoqlashayotgan 
zarralarning nisbiy tezlik deb ataladigan unga nisbatan tezligi.
tash
dp
F
dt

ifodani impulsning o„zgarish qonuniga qo„ysak, 

---

36 
dp
m d
u dm



 
. 
(
)
tash
d m d
u dm
F
dt


 

=> 
tash
d
dm
m
u
F
dt
dt



=> 
tash
d
dm
m
F
u
dt
dt



р
dm
F
u
dt

vektor kattalik kuchning o„lchov birligiga ega bo„lib, 
reaktiv kuch
 
deb ataladi.
Siolkovskiy formulasining chiqarilishi
tash
d
dm
m
F
u
dt
dt



dan quyidagiga ega bo„lamiz: 
0
tash
F

=> 
d
dm
m
u
dt
dt


Agar 
0

=0 (raketaning boshlang„ich tezligi nolga teng bo„lsa), trayektoriya – to„g„ri 
chiziqdan iborat bo„lsa, 

va 
u
tezliklar o„zaro qarama-qarshi tomonga yo„nalgan 
bo„ladi. Raketaning harakati yo‟nalishiga proeksiyada quyidagiga ega bo„lamiz:
d
dm
m
u
dt
dt

 
=> 
dm
d
u
m

 
=> 


0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
ln
ln
ln
ln
ln
р
п
п
п
m
m
m
m
m
р
m
m
m
m
п
п
dm
d
u
u
m
u
m
m
m
u
m
m
m
u
m
m









 
  
 

 


 







bu yerda
0
m
- raketaning boshlang„ich (startdagi) massasi,
п
m
- yoqilg„ining umumiy 
massasi. 

---

37 
8
 
-§.
 
MEXANIKA
 
BO’LIMIGA
 
DOIR
 
MASALALAR 
1.
 
Velosipedchi balandlikka 

1
=10 km/soat tezlik bilan ko‟tariladi, pastga esa, 

2
=15 km/soat tezlik bilan tushdi. Velosipedchini o‟rtacha tezligi nimaga teng bo‟ladi?
J: 

o‟r
=12 km/soat. 
2.
 
Velosipedchi bir shahardan, ikkinchi shaharga qarab yo‟lga chiqdi. U yo‟lning 
yarmini 24 km/soat tezlik bilan bosib o‟tdi. Qolgan harakat, vaqtining birinchi yarmida 
u 12 km/soat tezlik bilan va ikkinchi yarmida yo‟lning oxirigacha, 6 km/soat tezlik 
bilan piyoda yurdi. Velosipedchining butun yo‟l davomidagi o‟rtacha tezligi topilsin.
J: 

o‟r
=13,1 km/soat 
3.
 
Samolyotning tezligi 15 sekund ichida, 180 km/soat dan 540 km/soat ga ortadi. 
Samolyotning tezlanishini, shu vaqt ichida bosib o‟tgan yo‟lini va o‟rtacha tezligini 
toping.
J: 
a
=6,7 m/s
2
; S=1500 m; 

o‟rt
=100 m/s
4.
 
Bir avtomobil, 4 m/sek boshlang‟ich tezlik va 0,3 m/sek
2
tezlanish bilan tekis 
tezlanuvchan harakat qilmoqda, ikkinchisi esa, 12 m/sek boshlang‟ich tezlik hamda –0,5 
m/sek
2
tezlanish bilan tekis sekinlanuvchan harakat qilmoqda. Avtomobillar qancha 
vaqtdan keyin bir xil tezlikka ega bo‟ladi? Shu vaqt ichida, xar bir avtomobil qancha 
yo‟lni bosib o‟tadi?
J: t=10 s; 

=7 m/s; S
1
=55 m; S
2
=95 m
5.
 
Jism tekis tezlanuvchan harakat qilib, 20 sekundda 0,60 m yo‟lni bosib o‟tdi. Bu 
vaqtda jismning tezligi 4 marta ortdi. Jismning tezlanishini va boshlang‟ich tezligini 
toping.
J: 
a
=1,8∙10
-3 
m/s
2
; 

o
=1,2∙10
-2 
m/s 
6.
 
Agar, poyezd 0,25 m/s
2 
tezlanish bilan tekis tezlanuvchan harakat qilsa, u 20 s 
da qanday masofani bosib o‟tadi? Тezligi qanday bo‟ladi?
J: S=50 m, 

o
=12
m/s 

---

38 
7.
 
Havo shari qandaydir balandlikka vertikal ko‟tarilgach, shamol uni gorizontal 
yo‟nalishda 600 m masofaga uchirib ketdi. Agar havo sharining ko‟chishi 1 km bo‟lsa, 
havo sharining o‟tgan yo‟li qanday?
J: S=400 m 
8.
 
Yuqoriga tik otilgan jismning ko‟tarilish balandligini 4 marta orttirish uchun, 
uning boshlang‟ich tezligini qanday o‟zgartirish kerak? 
J: 2 marta oshirish kerak.
9.
 
5 m/s boshlang‟ich tezlikka ega bo‟lgan tramvay, tekis tezlanuvchan harakat 
qilib, 12 s da 150 m yo‟lni bosib o‟tdi. Yo‟l oxirida u qanday tezlikka ega bo‟lgan?
J: 

=20 m/s 
10.
 
Uzunligi 480 m bo‟lgan poyezd, tekis harakatlanib, 240 m uzunlikdagi 
ko‟prikdan 1 minutda o‟tdi. Poyezdning tezligi qanday bo‟lgan? J: 

=12 m/s 
11.
 
20 m/s tezlik bilan ketayotgan avtomobil tormozlandi. Avtomobil 2 s ichida 
to‟xtagan bo‟lsa, uning tormozlanish yo‟li qanday bo‟lgan?
J: S=20 m 
12.
 
Agar elektrovoz g‟ildiragining diametri 1 m bo‟lib, u 1 minutda 360 marta 
aylansa, poyezd tezligi necha m/s bo‟ladi? π=3 deb hisoblang.
J: 

=20 m/s 
13.
 
Ko‟lda birinchi kater boshlang‟ich tezliksiz 0,25 m/s
2
tezlanish bilan tekis 
tezlanuvchan, ikkinchi kater esa, 0,5 m/s
2 
tezlanish va 7,5 m/s boshlang‟ich tezlik bilan 
tekis sekinlanuvchan harakat qilmoqda. Necha sekunddan keyin, katerlarning tezliklari 
bir xil bo‟ladi? J: t=20 s 
14.
 
Biror jism 20 m balandlikdan, 15 m/s tezlik bilan gorizontal otildi. Uning yerga 
urilish paytidagi tezligini toping (m/s). J: 

=25m/s 
15.
 
Vertolyot, o‟zgarmas 0,2 m/s
2
tezlanish bilan vertikal ravishda pastga tusha 
boshladi. Vertolyotdagi parrak qanotining uzunligi 5 m. Parrak aylanayotganda, 

---

39 
qanotning eng chekka nuqtalari, 628 m/s tezlikka erishadi. Vertolyotning 40 metr pastga 
tushishi davomida, parrak necha marta aylanadi? J: N=400
16.
 
Jism tekis tezlanuvchan harakat qilib, 5 sekundda 0,3 m, keyingi 5 sekundda esa, 
0,80 m yo‟l o‟tgan. Jismning boshlang‟ich tezligi va tezlanishini toping.
J:
a
=0,02 m/s
2
; 

o
=0,01 m/s