Xo’jaliklararo sug’orish tizimlarini avtomatlashtirish masalalari hozirgi
kunda yaxshi o’rganilgan suvni tortish va tarqatish jarayonlarini boshqarish va
nazorat qilish ikki xil sxema asosida bajariladi. Birinchi sxema bo’yicha
tizimning xo’jaliklararo qismidagi barcha rostlanuvchi qurilma va inshootlarda
markazlashgan boshqaruv nazorat va hisobga olish masalalari asosan joylarda
doimiy xizmatchi xodimlar ishtirokisiz amalga oshirilishi ko’zda tutilgan.
Buning uchun suv ko’tarish inshootlari va uskunalarining barcha rostlanuvchi
qismlari datchiklar va birlamchi o’lchov asboblari bilan ta’minlanadi va ular
yordamida olingan nazorat qilinuvchi kattaliklar dispetcher punktiga uzatiladi.
To’sqichlarni markazlashgan ravishda boshqarish uchun ijro mexanizmlaridan
foydalaniladi. Boshqariluvchi va nazorat qilinuvchi kattaliklar haqidagi
axborotni telemexanik vositalar yordamida qabul qilish ko’zda tutiladi. Tizim
tarkibidagi xizmat joylaridagi dispetcher aloqasi, ulardagi uskunalarni
ta’minlash, avariya holatlarini oldini olish maqsadida ob’yektlarga jo’natiluvchi
xizmatchi xodimlar umumiy boshqaruv tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bunday avtomatlashtirish sxemasida dispetcher operativ xodim sifatida
dispetcher punkti orqali bevosita barcha rostlanuvchi inshootlarni boshqaradi,
ko’rsatuvchi asboblar yordamida suv tarqatish jarayonini nazorat qiladi va
boshqaruvni
yengillashtiruvchi
turli
texnik
vositalardan
foydalanish
imkoniyatiga ega bo’ladi (hisoblash texnikasi, komp’yuterlashtirish).
Ikkinchi sxema bo’yicha barcha rostlanuvchi qurilmalar (suv tortish, suv
tarqatish, to’suvchi va boshqalar) belgilangan ish tartibini avtomatik ravishda
rostlash maqsadida avtomatik rostlagichlar bilan ta’minlanadi. Dispetcher
punktidan faqatgina avtomatik rostlagichlarning ish tartibini belgilovchi
signallar uzatiladi, bu holda dispetcher qurilmalarni boshqarish emas, ularni
holatini nazorat qilishni amalga oshiradi va faqat avariya holatlaridagina
operativ boshqaruvni bajarishi mumkin. Bu sxema birinchisiga qaraganda
takomillashtirilgan, boshqaruv ob’yektini doimo nazorat qilishi shart emas.
Avariya holatlarida agar telemexanika xonasi shikastlangan bo’lsa ham
avtomatik rostlagich oldindan belgilangan ish tartibini saqlaydi. Dispetcher
bajaruvchi boshqaruv funksiyasi soddalashadi. Zarur bo’lgan holatlardagina u
avtomatik rostlagichlarning joylashishini o’zgartirishi mumkin. SHuning uchun
masofadan boshqarishda mahalliy avtomatlashtirish vositalarisiz faqat
vaqtinchalik tadbir sifatida juda oddiy boshqaruv tizimlarida qo’llash mumkin.
1.4. Gidrotexnik inshootlarni avtomatlashtirish
Suv tarqatishni rostlovchi gidrotexnik inshootlar gidromeliorativ tizimlari
kanallarining ish rejimlarini, iste’molchiga uzatiluvchi suv sarfini rostlashda
qo’llaniladi. Suv olish inshooti (yoki bosh inshoot) sug’orish tarmog’iga suv
olishni rostlab turish uchun xizmat qiladi. Suv olish inshooti o’zi oqadigan yoki
agregatli va nasosli bo’ladi. Tarmoqdagi inshootlar kanallardagi suv sarfi va
sathini, hamda quvurlardagi bosimni, murakkab relef sharoitida tarmoqning
ayrim elementlarini bir-biriga tutashishini, suv chiqarish rejimini rostlash uchun
xizmat qiladi. Tarmoqdagi to’suvchi inshootlar magistral kanal bo’limlarida
kerakli sathni ta’minlash va pastki tarmoqlarga suvni belgilangan aniqlikda
yetkazib berishni amalga oshiradi. Suvni bo’lib beruvchi inshootlar ularga
berilgan suvni belgilangan miqdorda ajratib bir necha kanallarga bo’lib beradi.
Suvni to’kish inshootlari kanallarda suv ko’paytirish yoki sug’orish tarmog’ini
to’liq bo’shatish uchun qo’llaniladi. Tekis to’siqli gidrotexnik inshootlar uzoq
vaqtlardan boshlab qo’llab kelingan va ular hozirgi kunda ham keng tarqalgan.
SHu bilan birga turli ko’rinishlarga ega bo’lgan zatvorlar ham qo’llab
kelinyapti. Zatvorlarni tanlash asosan ularning asosiy tavsifnomalari orqali
amalga oshiriladi. Avtomatlashtirilgan tizimlardagi zatvorlar maxsus rostlash
xususiyatiga ega bo’lishi va ekspluatatsiya sharoitlariga javob berishi kerak.
Avtomatlashtirilgan zatvor eng avval yuqori ishonchlilikka ega bo’lishi kerak.
SHu jumladan ular masofadan boshqariluvchi ko’tarish mexanizmlari va
telemexanik boshqaruv, telenazorat, teleo’lchov vositalari bilan ta’minlashni
zarur suvni hisobga olish uchun datchiklar va kontrol o’lchov asboblari
o’rnatilishi kerak. Gidromeliorativ tizimlarida 2 m
3
/s gacha ish unumdorligiga
ega bo’lgan tekis zatvorlar keng tarqalgan. Lekin bunday zatvorlarni
elektrlashgan ko’tarma mexanizmlar bilan dispetcher boshqaruvi sharoitida
qo’llash ularni yetarli darajada ishonchli emasligini ko’rsatadi. Buning sababi
qurilish va montaj ishlarini olib borishda mexanizmlarda chetga chiqishlar
yuzaga keladi. Bundan tashqari gazlarga turli suzuvchi predmetlar kirib qolishi
ham ularni to’xtab qolishiga olib kelishi mumkin.
SHunday qilib ish sharoitiga ko’ra sirpanuvchi zatvorlar yuqori ishonchlilikka
ega amasligi ko’rinadi. Ularning o’rniga gildirakli zatvorlarni qo’llash mumkin,
lekin bu holda ularning g’ildiraklarini ifloslanishdan himoya qilish zarur, ularni
tayyorlanishi ham murakkabroq bo’lgani uchun qimmatroq turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
