Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

Xulosa chiqarish bilan bogliq xatolar.
Fikr yuritish jarayonida eng ko‘p uchraydigan mantiqiy xatolar 
xulosa chiqarish bilan bogliq.  Bunga sabab  xulosa chiqarishning 
har bir turiga xos bolgan qoidalarni bilmaslikdir.  Shunday xato- 
lardan ba’zilarini ko‘rib  chiqamiz.
Umumiy  mulohazalarga  asoslanib  (sillogistik)  xulosa  chiqa- 
rishda keng tarqalgan xatolardan biri sillogizm I figurasining qoi- 
dasi buzilishining natijasida vujudga keladi.  Bunga  ko‘ra I  figura
244

---

bo'yicha kichik asos inkor mulohaza bolganda hosil qilingan xu­
losa noaniq  (ko‘pincha xato) boladi.  Masalan:
Hamma advokatlar yuristdir.
Bu kishi advokat  emas.
Bu kishi yurist emas.
Xulosaning  noaniq  bolishiga  sabab,  yuristlar  faqat  advokat 
emas,  balki o‘qituvchi yoki olim bolishlari ham mumkin.
Yana bir xato  sillogizm  II  figurasi  qoidasi buzilishining  nati- 
jasida vujudga keladi.  Masalan:
Hamma okulistlar shifokordir.
Bu  ayol shifokor.
Bu ayol  okulistdir.
Shifokorlar faqat okulist  (ko‘z shifokori)  emas,  balki  stomato- 
log,  kardiolog,  xirurg bolishlari ham mumkin.
Yakka  mulohazalarni umumlashtirib  (induktiv)  xulosa chiqa­
rishda  eng  ko‘p  uchraydigan  mantiqiy  xato  «undan  keyin,  de­
mak,  shu  sababga ko‘ra»  deb  ataladi.  Bu xato  oldinma-ketin kel­
gan  hodisalarning  hammasida  awalgisi  sabab,  keyingisi  oqibat 
boladi,  degan flkrga asoslanish natijasida  yuzaga keladi.
0 ‘xshatish  (analogiya)ga  asoslanib  xulosa  chiqarilganda, 
taqqoslanayotgan  hodisalarning  nomuhim  belgilari  asos  qilib 
olinsa,  mantiqiy xatoga yo‘1 qo‘yiladi.  Masalan:
Aziza va Robiya bir sinfda  o‘qiydi, yoshlari va bo'ylari teng.
Aziza ingliz tilini yaxshi biladi.
Demak,  Robiya ham ingliz tilini yaxshi biladi.
Yuqorida  ko‘rsatilgan  mantiqiy  xatolarga  yo‘1  qo'ymaslik 
uchun quyidagi qoidalarga amal  qilish zarur:
1.  Mantiqiy kesimda mantiqiy egaga xos bolgan xususiyat do- 
imo tasdiqlanishi shart.
2.  Mantiqiy  kesimda  mantiqiy  egaga xos bolmagan xususiyat 
doimo  inkor qilinishi shart.