Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

363

---

Insonning tabiiy, axloqiy va estetik didining mutanosibligi. 
Inson 
dunyoga kelar ekan,  atrof-*muhitga  va  unda  kechayotgan voqea- 
hodisalarga bolgan munosabati orqali uning tabiiy didi shakllan- 
sa,  voqea-hodisalarning  estetik  sifatlarini  idrok  etishi va  bahola- 
shi jarayonida  olinadigan  qoniqish  yoki  qoniqmaslik  tuyg‘usi  va 
estetik mezoni orqali uning  estetik didi  namoyon boladi.  Estetik 
did  insonning  fikr-mulohazalari,  xulq-atvori,  xatti-harakatlari, 
moddiy  va  ma’naviy  ijod  mahsulotlarida  o‘z  ifodasini  topadi. 
Aynan shu uyg‘unlik insonning tabiiy,  axloqiy va estetik didining 
mutanosibligini  anglatadi.
Estetik  did  zaminida  go‘zallikni  xunuklikdan  ajrata  bilish  va 
undan  beg‘araz  shodlanish  hamda  lazzatlanish  qobiliyati  yotadi. 
Estetik  did  odamlarning  dunyoqarashidan,  ayniqsa,  estetik  qa- 
rashlaridan  ajralmagan holda amal qiladi.  Estetik bilimlar va qa- 
rashlar  didda ifodalanishi uchun ular shaxsning ichki dunyosiga, 
idrok qilish jarayonining o‘ziga singib ketishi,  shaxsning mustah- 
kam axloqiy e’tiqodiga  aylanishi lozim.
Estetik  did  o‘zida  bevosita  va  bilvosita,  hissiy  va  aqliy,  yakka 
odam  va  jamiyat  estetik  didi  qarama-qarshiliklari  birligini  mu- 
jassamlashtiradi.  Estetik  didning  ziddiyatli  tabiati  haqida  dastlab 
Kant  munosabat  bildirgan  edi.  Kant  nazarida  did  yakka  odamga 
xos  bolgan  insonning  tug‘ma  qobiliyatidir.  Did  shu  qadar  yakka 
tartibda  ifoda  topadiki,  uni  hech  qanday  dalillar  bilan  inkor  etib 
bolmaydi.  Did  mulohazasi  nihoyatda  shaxsiy  tabiatga  molikdir. 
Shu boisdan  ham  «did to‘g‘risida bahslashmaydilar».  Lazzatlanish 
obyekti  bolgan  hissiylik,  nafosat  barcha  uchun  barobar  darajada 
ahamiyatlidir,  u  faqat  mazkur  shaxsning  o‘zigagina  emas,  balki 
hammaga yoqadi.  Inson o‘ziga yoqqan narsalarni boshqalarga ham 
yoqadi deb o‘ylaydi.  Demak,  didlar uchun umumiy hisoblanadigan 
tomonlari  ham  bor.  Shu  sababli  did  to‘g‘risida bahslashish  asosli- 
dir.  Kant  ikkala  mulohazani  antinomiya  sifatida  ta’riflaydi.  In­
son amaliyotining boy va xilma-xilligi ma’naviy munosabatlarning 
ham boy va xilma-xil bolishiga  olib  keladi,  did  esa,  ularning  eng 
muhim namoyon boladigan tuyg‘ularidan hisoblanadi.
Alohida  shaxsning  estetik  didi  uning  betakror  hayotiy  tajri- 
basi  zaminida  shakllanadi.  Tabiiyki,  alohida  tarbiya  sharoitlari,
364

---

hayotiy  tajriba,  tabiati  va  ehtirosi  ta’siri  ostida  u  yoki  bu  estetik 
qadriyatlar tabiat hodisalari,  inson moddiy faoliyati mahsulotlari, 
badiiy  qiymatlarga  ko‘proq  moyillik  vujudga  keladi.  Estetik  ong 
bilan  badiiy  ongni  tenglashtirib  bo‘lmaganidek,  estetik  did  bilan 
badiiy didni ham tenglashtirish mumkin emas.  Estetik did badiiy 
did bilan bog‘liq bo‘lib,  ko‘p jihatdan uning ustiga quriladi,  lekin 
u  bilan  qo‘shilib  ketmaydi.  Badiiy va  estetik  did  o'rtasidagi tafo- 
vut  ularning  turlicha  idrok  etish  obyektlariga  ega  bolishi  bilan 
bog‘liqdir.  Ikki  did  o‘rtasidagi  farqni  hisobga  olish  bilan  birga, 
ularni  bir-biriga  qarama-qarshi  qo‘ymaslik  lozim.  Badiiy  did 
hamma vaqt estetik didga asoslanadi,  undan kelib  chiqadi.
Xuddi  Shuningdek,  estetik  did  axloqiy  did  bilan  mutanosib- 
likda rivojlanib boradi.  Zero,  insonning qalb  nafosati va ezgu ax­
loqiy qiyofasi uyg‘unlikda uning go‘zalligini yaxlitlikda  namoyon 
qiladi.