Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

Qoldiqlar metodi. 
Bu metod tatbiq etiladigan obyekt murakkab 
hodisadan iborat bolib,  bittasidan boshqa qismlarining  sabablari 
aniq  bolganda,  ana  shu  qolgan  qismni  vujudga  keltiruvchi  sa- 
babni topish maqsadida qollaniladi.
A B C _____ abc
В _____ b
С _____ с
Demak,  a ning sababi A bolishi mumkin.
Qoldiqlar  metodiga  kola,  agar  o‘rganilayotgan  murakkab 
hodisani  tashkil  etuvchi  hodisaning  (yoki  hodisa  qismining) 
bitta  holatdan  boshqa  holatlar  bilan  aloqasi  zaruriy  tavsifga  ega 
bolmasa,  ana  shu  qoldiq  holat  mazkur  hodisaning  (hodisa  qis­
mining)  sababi bolishi mumkin.
Ilmiy induksiyaning boshqa metodlari  singari qoldiqlar meto­
di ham ehtimoliy bilim  olish vositasi hisoblanadi.
ANALOGIYA — (grek.  — moslik,  o‘xshashlik) bavosita xulosa 
chiqarishning bir turidir.  Deduktiv xulosa chiqarishda fikr umu- 
miylikdan juziylikka qarab, induksiyada juziylikdan umumiylikka 
qarab  harakatlansa,  analogiyada  bir juziy  holatdan  boshqa juziy 
holatga qarab  harakatlanadi.
Analogiyada  predmetlarning  o'xshash  xossalariga  asoslanib 
xulosa  chiqariladi.  Tabiat  va  jamiyatda  obyektiv  turli-tumanlik 
bilan bir  qatorda,  obyektiv  o'xshashlik  ham  mavjud.  Ular  inson 
ongida o‘z  ifodasini topadi.  Obyektiv  reallikning  turli  sohalariga 
oid qonun va qoidalar tuzilishi jihatidan o‘xshash bolsa,  ular aks 
ettirgan voqelikdagi turli narsa va hodisalar ham ma’lum ma’noda 
o‘xshash boladi.
Analogiya vositasida bir predmetdan  (modeldan)  boshqa pred­
metga  (prototipga)  axborot  o‘tkaziladi.  Xulosa  asoslari  modelga, 
xulosa  prototipga  taalluqli  boladi.  Masalan,  Imom  G ‘azzoliy 
«Kimiyoi  saodat»  asarida  dil  (ko‘ngil)ni  badan  mamlakatining 
podshohi,  aqlni esa uning vaziriga qiyoslab,  «podshoh — Dil vazir
— Aqlning maslahati birla ish qilsa, shahvat va g‘azabni vazir Aql- 
ga bo‘ysundirsa, badan mamlakati (inson) saodatga erishadi. Agar 
Dil  vazir  Aqlni  shahvat  va  g‘azab  ilgida  asir  qilsa,  badan  mam-
242

---

lakati vayron bolib, podshoh Dil ham asir bolib, badbaxt va halok 
bolg^sidir»1,  — deb  yozadi.  Analogiya  bo‘yicha xulosa  chiqarish 
boshqa xulosa  chiqarishlar kabi  asos,  xulosa va  asos bilan  hamda 
xulosa o‘rtasidagi mantiqiy aloqadan iboratdir.  Uning xulosasi eh- 
timoliy  shaklda  bolib,  keyingi  tekshirishlarni  talab  qiladi.  Aniq 
asoslardan ba’zan aniq,  ba’zan ehtimoliy xulosa  chiqadi.
Analogiya  o‘zining  obyektiv  asosiga  ega.  Bular  predmetlar, 
ularning  xossalari  o‘rtasidagi  aloqa  va  munosabatlardir.  Mo- 
deldan  prototipga  o‘tkazilayotgan  axborotning  tabiatiga  ko‘ra 
analogiyaning  ikki  turi  farqlanadi:  xususiyatlar  analogiyasi  va 
munosabatlar analogiyasi.
Xususiyatlar analogiyasida ikki yakka predmet yoki bir turda- 
gi  ikki predmetlar sinfi  o‘xshash belgilariga ko‘ra  o‘zaro taqqos- 
lanadi.  0 ‘xshash  belgilarga  asoslanib,  birida  mavjud  bolgan 
belgining  boshqasida  ham  bolishi  mumkinligi  haqida  xulosa 
chiqariladi.
0 ‘xshatilayotgan predmetlarni A va В harflari bilan, belgilarni
a,  b,  с  harflari  bilan  ifoda  qilsak,  xususiyatlar  analogiyasini  qu­
yidagi formula  orqali  ifodalash mumkin:
Sj  -  P,,  P2,  P3,  P4,  belgilarga ega.
S2  -  Pl5  P2,  P3,  belgilarga ega.
Demak,  S2  -  P4 belgisiga ega.
Misol:
Oiladagi  kelishmovchiliklar  mehrni  yo‘qotadi,  oila  a’zolari ni 
beobro‘  qiladi,  ro‘zg‘orni  bebaraka  qiladi,  bolalar  tarbiyasiga 
e’tibor kamayadi.
Bu  oila  a’zolari  bir-biri  bilan  doimo  janjallashadi.  Ular  bir- 
biriga mehrsiz,  mahallada obro‘yi yo‘q,  ro‘zg‘ori bebaraka.
Demak,  ular bolalar tarbiyasiga e’tiborsiz.
Munosabatlar analogiyasida  ikki predmet  o‘xshashligi  asosida 
emas,  ikki  predmet  o‘rtasidagi  munosabatni  o‘rganish  asosida