Mexanik harakat haqida

Tayanch tushunchalar: jismlarning inertligi, massa, jismlar siste- masining massasi.


Ushbu xossaga ko‘ra, massa modda miqdorining o‘lchovi vazifasini bajaradi.

1. 
   Qadimda foydalanilgan qanday o‘lchov birliklarini bilasiz? Ularning hozir foy- dalanilayotgan Xalqaro birliklar sistemasidagi o‘lchov birliklari bilan munosa- batlarini yozing.
   
2. 
   Nima uchun modda miqdorining o‘lchovi sifatida massadan foydalaniladi?
   

21­§. NYUTONNING IKKINCHI QONUNI

Tezlanish va kuch orasidagi munosabat

Jismga kuch ta’sir etmasa yoki ta’sir etuvchi kuchlarning vektor yig‘in- disi nolga teng bo‘lsa, jism o‘zgarmas tezlikda harakat qilishini bilib oldik. Tezligini o‘zgartirishi, ya’ni tezlanish olishi uchun esa jismga qandaydir kuch ta’sir etishi kerak. Jism tezlanish olishi uchun bu kuch unga qanday ta’sir etadi? Boshlang‘ich tezliksiz a tezlanish bilan to‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat qilayotgan jismning t vaqtda bosib o‘tgan yo‘li s = at²/2 ko‘rinishda ifodalanadi. Bu formuladan jismning tezlanishini topish mumkin:

a = ²—^s
_t2
^. (1)

Quyidagi tajribani o‘tkazib ko‘raylik.

m_{1 →}


1­tajriba. Gorizontal stol ustida harakatlanadigan m massali aravachani olaylik. Aravachaga D dinamometrni mahkamlab, dinamometrning ikkin- chi uchiga G‘ g‘altakdan o‘tkazilgan ip orqali P pallachani osamiz. Dina- mometrning ko‘rsatishlariga qarab, aravachaga ta’sir etayotgan F kuchni aniqlash mumkin.

1. 
   Pallachaga shunday yuk qo‘yaylikki, aravacha ushlab turilganda di- namometrning ko‘rsatishi, deylik, F₁ = 0,1 N bo‘lsin. Aravachani qo‘yib yuborganimizda, u s = 1 m masofani t₁ = 4,5 s da bosib o‘tsin. U holda
   

1. 
   
   →
   formuladan aravacha olgan tezlanish a₁ ≈ 0,1 m/s² ekanligini topamiz
   

a

m
^{(≈ – taqriban, ya’ni yaxlitlangan qiymat belgisi).} 1

2. 
   Pallachadagi yuk massasini oshirib, arava-
   

2
chaga ta’sir etayotgan kuchni F = 0,2 N qilib ^→
F

a
olaylik. U holda aravacha 1 m yo‘lni t₂ = 3 s da ^→
bosib o‘tganligini aniqlash mumkin. Bunda ara- ^m 2
vachaning olgan tezlanishi a₂ ≈ 0,2 m/s² bo‘ladi.

3. 
   Kuch F₃ = 0,3 N deb olinganda, aravacha ^→
   

1 m yo‘lni t₃ = 2,5 s da bosib o‘tadi. Uning ol- ^F
gan tezlanishi esa a₃ ≈ 0,3 m/s² ga teng bo‘ladi.

Tajriba natijalaridan ko‘rinadiki, aravachaga ta’sir etayotgan F kuch necha marta ortsa, ara-
69­rasm. Tezlanish- ning kuchga bog‘liqligi

vacha olgan a tezlanish ham shuncha marta ortadi (69-rasm), ya’ni:
a ~ F (2)



2­tajriba. Bu tajribada aravachaga ta’sir etuvchi kuchni o‘zgarmas (F₁ = 0,1 N) qoldirib, aravachaning massasini o‘zgartirib boramiz.

a

→
_{m 1} 1. Aravachaning massasi m₁
= 1 kg bo‘lsin.

a

→
^2m 2


70­rasm. Tezlanishning massaga bog‘liqligi
_→ Aravacha s = 1 m yo‘lni t₁ = 4,5 s da bosib o‘tadi.
^F Bu holda aravachaning tezlanishi 1-tajribadagidek
a₁ ≈ 0,1 m/s² bo‘ladi.

2. 
   Aravacha ustiga xuddi shunday boshqa ara-
   

_→ vachani to‘ntarilgan holda qo‘yaylik. Endi aravacha-
^F ning massasi m₂ = 2 kg bo‘ldi. Aravacha 1 m yo‘lni
t₂ = 6,5 s da bosib o‘tganini, hisob-kitoblar esa tez- lanish a₂ ≈ 0,05 m/s² ekanligini ko‘rsatadi.

2. 
   Aravachaning ustiga ikkita aravacha qo‘yib,
   

uning massasini m₃ = 3 kg ga yetkazamiz. U holda

aravacha 1 m yo‘lni t₃ = 7,8 s da bosib o‘tib, tezlanish a₃ ≈ 0,033 m/s² ni tashkil etadi.
Tajriba natijalaridan ko‘rinadiki, aravachaning massasi m qancha marta ortsa, uning olgan a tezlanishi shuncha marta kamayadi (70 - rasm), ya’ni:


(3)