Metrologiya va elektr

§5.1. Asosiy ma’lumotlar 
Qarshiliklarni  o‘lchashda  eng  ko‘p  tarqalgan  usul  Om  qonuniga  asoslangan 
ampermetr va voltmetr usulidir. 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
(5.1) 
bunda 
 
 
  -  o‘lchanadigan  qarshilik,  Om; 
   –  o‘lchanayotgan  qarshilikdagi 
kuchlanish pasayishi, V; 
  – shu qarshilikdan o‘tuvchi tok, A.
55
 
Qarshilikni  bu  usulda  o‘lchashda  ikki  xil  sxemani  qo‘llash  mumkin  (5.1-
rasm). 
 
5.1-rasm. Qarshilikni o‘lchashda ampermetr va voltmetr usuli. 
a) kichik; b) katta qarshiliklar uchun. 
O‘lchash  aniqligi  kichik  bo‘lishi  ruxsat  etilsa,  ampermetr  va  voltmetr 
ko‘rsatishlaridan  foydalanib,  (5.1)  formula  bo‘yicha  hisoblanadi.  Kichik  qiymatli 
qarshiliklarni  katta  aniqlikda  o‘lchash  uchun  ulanish  sxemasi  5.1-rasm,  a)  dan 
foydalaniladi 
 
 
 
 
     
  
, 
 
 
 
 
(5.2) 
bunda, 
   –  voltmetr  ko‘rsatishi,  V;     –  ampermetr  ko‘rsatishi,  A;   
  
  – 
voltmetrning ichki qarshiligi. 
Katta  qarshiliklarni  yuqori  aniqlikda  o‘lchash  uchun  5.1-rasm,  b)  dan 
foydalaniladi 
 
 
 
     
  
 
, 
 
 
 
 
(5.3) 
                                                      
55
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 48-bet) 

---

70 
 
bunda 
   –  voltmetr  ko‘rsatishi,  V;     –  ampermetr  ko‘rsatishi,  A;   
  
  – 
ampermetrning ichki qarshiligi. 
Ampermetr  va  voltmetrlarning  ulanish  sxemasini  tanlash  uchun  quyidagi 
mezondan foydalanish lozim: 
agar 
 
  
 
 
 
 
 
 
  
   
 
 
 
 
(5.4) 
bo‘lsa 5.1-rasm a) dan foydalaniladi,  
agar 
 
  
 
 
 
 
 
 
  
   
 
 
 
 
(5.5) 
bo‘lsa 5.1-rasm b) dan foydalaniladi.
56
 
Qarshiliklarni  yuqori  aniqlikda  o‘lchash  uchun  o‘zgarmas  tok  o‘lchash 
ko‘priklari qo‘llaniladi (5.2-rasm). Bunda 
 
 
   
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
(5.6) 
 
5.2-rasm. Qarshilikni o‘lchash ko‘prik sxemasi 
Quvvatni o‘lchash. O‘zgarmas tok zanjirida quvvatni ampermetr va voltmetr 
bilan o‘lchash mumkin: 
          
 
 
 
 
(5.7) 
                                                      
56
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 45-bet) 

---

71 
 
bunda 
      –  mos  ravishda  quvvat  o‘lchanadigan  uchastkadagi  voltmetr  va 
ampermetr ko‘rsatishlari. 
O‘zgarmas  tok  zanjiridagi  quvvatni  elektrodinamik  vattmetr  bilan  ham 
o‘lchash mumkin. 
O‘zgaruvchan  tok  zanjirlaridagi  quvvat  vattmetr  yordamida  o‘lchanadi. 
O‘lchash  diapazonini  kengaytirish  uchun  tok  va  kuchlanish  transformatorlaridan 
foydalaniladi.
57
 
Simmetrik  yuklamali  uch  fazali  zanjirlarda  aktiv  quvvatni  o‘lchash  uchun 
bitta  vattmetrdan  foydalaniladi.  Uch  fazali  zanjirning  umumiy  quvvatini  aniqlash 
uchun bir fazaga ulangan vattmetr ko‘rsatishi uchga ko‘paytiriladi, ya’ni: 
      
 
    
 
 
 
       
 
 
(5.8) 
Simmetrik  va  nosimmetrik  yuklamada  zanjirning  umumiy  aktiv  quvvatini 
o‘lchash uchun ikkita vattmetrdan (Aron sxemasi) foydalaniladi (5.3-rasm). 
 
5.3-rasm. Ikki vattmetr yordamida aktiv quvvatni o‘lchash sxemasi 
     
 
   
 
  
 
 
 
 
(5.9) 
bunda 
 
 
   
 
 – birinchi va ikkinchi vattmetr ko‘rsatishlari, Vt; 
 
 
   
  
 
 
    
 
;   
 
 
   
  
 
 
    
 
 
bunda 
 
 
    
  
     
 
  vektorlar  orasidagi  faza  siljish  burchagi; 
 
 
    
  
     
 
 
vektorlar orasidagi faza siljish burchagi. 
Simmetrik yuklamada 
 
 
   
 
 
 
                
 
 
(5.10) 
 
 
   
 
 
 
                
 
 
(5.11) 
bunda 
  – kuchlanish va tok orasidagi faza siljish burchagi. 
                                                      
57
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 53-bet) 

---

72 
 
Vattmetr  ko‘rsatishlariga  ko‘ra  zanjirning  reaktiv  quvvatini  va  faza  siljish 
burchagini aniqlash mumkin. 
 
 
   
 
                 
 
             
 
                 
(5.12) 
    √          √   
 
   
 
  
 
 
 
(5.13) 
     
√   
 
  
 
 
 
 
  
 
   
 
 
 
 
(5.14) 
         
√   
 
  
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
(5.15) 
Uch  fazali  simmetrik  zanjir  reaktiv  quvvatini  vattmetr  yordamida  o‘lchash 
sxemasi 5.4-rasmda keltirilgan va quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
 
5.4-rasm. 
Uch fazali nosimmetrik zanjirning yuklamasi yulduzcha usulida ulanib neytral 
sim  mavjud  bo‘lgan  holda  har  bir  fazadagi  aktiv  quvvatni  o‘lchash  uchun  uchta 
vattmetr  ulanadi.  Zanjirning  umumiy  quvvati  uchta  vattmetr  ko‘rsatishlarining 
yig‘indisiga teng bo‘ladi: 
     
 
   
 
   
 
   
 
 
 
(5.16) 
bunda 
 
 
   
 
   
 
 – har bir vattmetrlarning ko‘rsatishi, Vt.
58
 
Kichik quvattlarni o‘lchashda usul xatoligini kamaytirish uchun asboblarning 
quvatt  isrofiga  tuzatma  kiritish  lozim  bo‘ladi.  Yuklamaning  aniqlashtirilgan 
quvvatti quyidagicha ifodalanadi 5.6-rasm a) bo‘yicha  
 
 
   
 
 
 
    
 
 
 
 
   
 
 
 
  
  
bunda S
W 
- vattmetr doimiysi; 
    vattmetr shkalasidagi ko‘rsatish bo‘laklar 
soni, 
 
 
   
  
   
 
   
  
    mos  ravishda  voltmetr,  ampermetr  va  vattmetrlarning 
kuchlanish va tok zanjirlarining qarshiliklari. 
                                                      
58
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 48-bet) 

---

73 
 
Vattmetrlarning  ko‘rsatishini  aniqlash  uchun  mil  ko‘rsatgan  shkala 
bo‘linmalar sonini bo‘linma bahosiga ko‘paytiriladi. 
Vattmetr bo‘linmalari bahosi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
 
 
 
 
   
  
   
 
   
 
 
 
 
 
(5.17) 
bunda 
 
   
  –  kuchlanishning  nominal  qiymati; 
 
   
  –  tokning  nominal  qiymati, 
A; 
 
   
 – vattmetr bo‘linmalarining maksimal soni. 
Elektr  energiyani  o‘lchash.  Bir  fazali  o‘zgaruvchan  tok  elektr  energiyasini 
o‘lchash  induksion  o‘lchash  mexanizmli  elektr  hisoblagichlar  yordamida 
bajariladi:
59
 
            
 
 
 
 
(5.18) 
bu  erda, 
   –  elektr  tarmoqdan  olingan  energiya,  kVt∙soat;     –hisoblagichning 
haqiqiy doimiyligi, ya’ni disk bir martta aylangandagi hisoblash mexanizmi bilan 
o‘lchangan energiya miqdoridir; 
  – hisoblagich diskining aylanishlar soni. 
Ma’lum  bir  vaqt  mobaynida  ishlatilgan  energiyani  aniqlash  uchun 
hisoblagichning joriy va avvalgi ko‘rsatishlari ayiriladi. 
Hisoblagichning nisbiy xatoligi quyidagicha aniqlanadi. 
   
 
 
  
 
 
 
   
  
 
       
 
 
 
(5.19) 
Hisoblagichning tuzatma koeffitsiyenti K – haqiqiy foydalanilgan energiyani 
hisoblagich o‘lchagan energiyaga nisbati bilan aniqlanadi. 
   
 
 
 
 
   
 
   
  
 
 
 
   
   
 
 
 
(5.20)