Metrologiya va elektr

Mustaqil yechish uchun masalalar 
9.19. 
Agar 
 
 
        
 
                       
 
          
 
 
     ;                  bo’lsa,  rezonans           rejimdagi  chiqish 
kuchlanishi  chastota  o’zgarmagan  holdagi  kuchlanishdan  necha  marta  katta 
bo’ladi? 
9.20. Bo‘linma sonlari 100, to‘la og‘ish toki 150 mkA va ichki qarshiligi 200 
Om,  magnitoelektrik  asbobga  termo  EYK  si  42.7  mkV/grad  bo‘lgan  xromel-
alyumel  termojuftlik  ulangan.  Agar  termojuftlik  qarshiligi  va  ulanadigan  simlarni 
qarshiligi 13.5 Om va sovuq qalaylangan o‘rnining harorati 20
0
S bo‘lsa, qaynoq va 
sovuq  qalaylangan  o‘rinlar  soni  ayirmasini,  chegaraviy  o‘lchash  haroratini,  va 
o‘lchov asbobining bo‘linmalar bahosini aniqlang. 
9.21.  Termojuftlikdan  iborat  termodatchikda  qayd  etuvchi  asbob  sifatida 
elektron  voltmetr  ishlatilgan.  Bu  o‘lchash  asbobi  termoEYKni  10  mkV  aniqlik 
bilan o‘lchash imkonini beradi. Agar harorat 100
0
S ga o‘zgarganda termojuftlikda 
 
 
       bo‘lsa, haroratni qanday aniqlikda o‘lchash mumkin? 
9.22. Yuqori haroratlarni o‘lchash uchun sezgir element sifatida uzunligi 0.5 
m  va  diametri  0.03  mm  volfram  spiral  ishlatilgan.  Spiral  ichki  qarshiligi 
 
  
 
      bo‘lgan  ampermetr  orqali  kuchlanishi  36  V  bo‘lgan  manbaga  ulangan. 
Harorat  20,  1100  va  1500
0
S  bo‘lganda  o‘lchash  asbobining  ko‘rsatishi  qanday 
bo‘ladi?
115
 
9.23.  Termoo‘zgartgichning  statik  xarakteristikasi 
                
 
     
bilan  ifodalanadi.  Agar 
             va        
  
      bo‘lsa,  bu  o‘zgartgich 
bilan qanday maksimal kattalikdagi haroratni o‘lchash mumkin?  
9.24.  Isitgich  haroratini  o‘lchash  uchun  muvozanatlanmagan  ko‘prik  sxema 
yig‘ilgan  (9.19-rasm).  Yelka  qarshiliklari 
 
 
   
 
           
 
       . 
To‘rtinchi  yelkaga  ulangan  mis  datchigining  20
0
S  haroratda  qarshiligi 
 
 
 
     .  Ko‘prik  sxema  manbaining  kuchlanishi   
 
     .  Ko‘prik  sxema 
chiqishiga ulangan ichki qarshiligi 750 Omli 20-320
0
S harorat doirasida 100 mkA 
mikroampermetrga  ketma  –ket  ulanadigan  qo‘shimcha  qarshilikni  aniqlang. 
                                                      
115
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 119-bet) 

---

153 
 
Mikroampermetrning  bo‘laklar  soni  50  bo‘lsa,  o‘lchov  asbobining  graduslarda 
bo‘laklar bahosini toping.
116
 
 
9.19 – rasm. Haroratni o‘lchash uchun ko‘prik sxema 
9.25. Harorat 20
0
S da nominal qarshiligi 53 Om va diametri 0.5 mm bo‘lgan 
mis simdan termometrni yasash uchun qancha uzunlikdagi mis sim kerak bo‘ladi? 
Harorat 50 
0
S da termometr qarshiligi aniqlansin. 
9.26.  Ichki  qarshiligi  80  Om  va  EYK  si  1  V  bo‘lgan  termojuftliklardan 
nechtasi  ketma-ket  ulanganda  o‘lchash  zanjiridan  10  mA  tok  o‘tadi?  O‘lchash 
zanjirining qarshiligi 100 Om. 
9.27.  Kuchlanish  bo‘lgichli  termoo‘zgartgichning  sezgir  elementi  sifatida 
20
0
S  da  nominal  qarshiligi  53  Om  bo‘lgan  mis  qarshilikli  termometrdan 
foydalanilgan  (9.20-rasm).  Agar  manba  kuchlanishi 
 
 
        bo‘lsa,  qarshiligi 
50 Om bo‘lgan yuklamadagi kuchlanish -20
0
, 40
0
, 60
0
 haroratlarda aniqlansin. 
 
9.20-rasm 
9.28. Harorat datchigining o‘lchash asbobi sifatida ko‘prik sxemasiga ulangan 
milliampermetrdan  foydalanilgan  (9.21-rasm).  Uning  shkalasi  0÷10  mA  bo‘lib, 
100 dan 200
0
S gacha darajalangan. Termorezistor element sifatida o‘z qarshiligini 
64  dan  81.5  Om  gacha  o‘zgartiradigan  termorezistor  ishlatilgan.  Agar 
 
 
 
                                                      
116
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 102-bet) 

---

154 
 
      ,  ko‘prik  kuchlanishi  15  V  bo‘lsa,  rezistor   
 
     
 
  lar  shunday 
tanlansinki,  diapazon  chegaralaridagi  ko‘rsatgichning  og‘ishi  shkalaning  boshi  va 
oxiriga to‘g‘ri kelsin. 
 
9.21 - rasm. Harorat datchigining ko‘prik sxemasi 
9.29.  Termo  EYK  ni  o‘lchash  uchun  potensiometrdan  foydalanilgan  (9.21  – 
rasm). Uning normal elementi kuchlanishi 
 
    
           va  
    
        ga 
teng. 
Agar 
 
  
                     
qarshiliklarda 
potensiometr 
muvozanatlangan bo‘lsa, termoEYK aniqlansin. 
 
9.21 - rasm. Potensiometr yordamida termoEYKni o‘lchash sxemasi 
9.30.  Bosimni  o‘lchash  uchun  ko‘prik  sxemadan  foydalanilgan  (9.22-rasm). 
Sxema  parametrlari: 
 
 
   
 
          va   
 
        .  Sezgir  element 
sifatida  kremniyli  tenzorezistor  ishlatilgan  bo‘lib,  bosim  10  dan  50  kPa  gacha 
o‘zgarganda, uning qarshiligi  40  dan 60 kOm  gacha  o‘zgaradi.  Nazorat  etiluvchi 
muhitning bosimi qanday bo‘lganda ko‘prik muvozanatda bo‘ladi? 

---

155 
 
 
9.22-rasm. Bosimni o‘lchaydigan ko‘prik sxemasi 
Elektr  zanjiri  bir  qismining  tajribada  olingan  volt-amper  xarakteristikasi 
quyidacha: 
9.2-jadval 
U, B 
1.0 
1.5 
4 
3 
6 
7 
I, mA 
1.0 
20 
25 
35 
40 
50 
 
Kichik kvadratlar usulida 
         aniqlansin. 
9.31.  Namlikni  o‘lchash  uchun  o‘lchashning  differensial  sxemasidan 
foydalanilgan (9.23-rasm). Sxema parametrlari 
 
  
   
  
         
   
   
 
 
        namlik 80 dan 90% ga o‘zgarganda sezgir elementning qarshiligi chiziqli 
ravishda  0.4  dan  0.6  kOm  gacha  o‘zgargan.  Namlik  85  dan  90%  ga  o‘zgarganda 
yuklama toki aniqlansin.
117
 
 
9.23-rasm 
9.32. Sathning uch bo‘lakli signalizatoridagi fotoqabul qilgichlari 
 
 
   
 
   
 
  
ketma-ket  ulangan  bo‘lib,  ichki  qarshiligi  1  kOm  bo‘lgan  millivoltmetr  bilan 
ulangan  (9.24-rasm).  Agar  fotoelementlarning  ichki  qarshiligi  100  Om  va  foto 
EYKlari 
 
  
   
  
   
  
         bo‘lsa,  har  bir  nur  tarqatgichning  fotoaloqasi 
yopilgan zanjirdagi tok aniqlansin. 
                                                      
117
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 108-bet) 

---

156 
 
 
9.24-rasm 
9.33.  Burchak  siljish  o‘zgartgichi  sifatida  qoplamalari  ikkita  yarim  doira 
shaklidagi  o‘zgaruvchi  kondensatordan  foydalanilgan.  Agar  qoplamalar  orasidagi 
masofa 1 mm, yarim doiralar radiusi 50 mm hamda o‘zgartgich chastotasi 400 Gs, 
kuchlanishi  36  V  bo‘lgan  manbaga  ulangan  bo’lsa,  30
0
,  90
0
  va  150
0 
burchak 
siljishlaridagi kondensator toki aniqlansin.
118
 
9.34. Potensiometrik siljish o‘zgartgichining to‘la qarshiligi 1 kOm, uzunligi 
25  mm  ga  teng.  Agar  yuklama  qarshiligi 
 
   
         va  manba  kuchlanishi 
 
 
       bo‘lsa,  
 
        siljishda o‘zgartgichning chiqishidagi kuchlanish 
hamda o‘zgartgichning sezgirligini aniqlang. 
 
9.25-rasm 
9.35. Siljish induktiv o‘zgartgichining chulg‘ami 200 o‘ramdan iborat bo‘lib, 
parametrlari 
          
  
  
 
 va             quyma  po‘lat  magnit  o‘zakka 
o‘rnatilgan  (9.26-rasm).  Agar  havo  bo‘shlig‘i 
 
 
        ,  magnit  oqimi 
induksiyasi 
           va o‘zgartgichning manba kuchlanishi  
 
       bo‘lsa, 
o‘zgartgichning chiqishidagi tok kuchi aniqlansin. 
9.36. Xona yoritilishini o‘lchash uchun yoritilganligi 0÷200 lk oralig‘ida tok 
kuchi 
          qonuniyat bilan o‘zgaradigan fotosezgir elementdan foydalanilgan. 
Agar dastlabki yoritilish 
 
 
         ga teng bo‘lganda, element toki  
 
         
bo‘lsa, yoritilganlik 50 va 150 lk larda elementning o‘lchangan toki aniqlansin. 
                                                      
118
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 125-bet) 

---

157 
 
 
9.26-rasm. 
9.37.  Havoning  oqim  tezligi 
                diapazonda  o‘zgaradi.  Havo 
tezligi o‘zgartgichining statik xarakteristikasi 
     √  qonuniyat bilan ifodalanadi. 
Agar  koeffitsiyent 
              
   
  bo‘lsa,  tezlik  10,  25  va  40  m/s  da 
o‘zgartgichning tok kuchi aniqlansin.